ابن سینا 370 -428 ه قمری(359 ه.ش –416ه.ش)
ابوعلی سینا حکیم، فیلسوف، طبیب و دانشمند بزرگ ایرانی که در جهان غرب به نام(Avicenna) و با لقب "امیر پزشکان" شناخته شده است، در ماه صفر از سال 370 هجری قمری در شهر بخارا به دنیا آمد.
ابن سینا تا ده سالگی تمام قرآن و صرف و نحو را آموخت و آن‌گاه به فرا گرفتن منطق و ریاضیات پرداخت. استاد وی در علم ریاضیات "ابو عبدالله ناتلی" بود.
پس از آن نزد "ابو سهیل مسیحی" به یادگیری طبیعیات و مابعدالطبیعه و علم طب مشغول شد. در شانزده سالگی در همه علوم زمان خود استاد بود؛ نظام فلسفی ابن سینا، به طور کلی و به ویژه از لحاظ برخی اصول آن، ژرف‌ترین و ماندنی‌ترین تأثیر را بر تفکر فلسفی اسلامی پس از وی و نیز بر فلسفه اروپایی سده‌های میانه داشته است. وی در ساختار تفکر مشایی نوآوری‌هایی می‌کند، نکات مبهم تفکر ارسطو را روشن می‌سازد، گاه برآن می‌افزاید، و سرانجام می‌کوشد که به یاری عناصری از اندیشه‌های افلوطینی ونوافلاطونی نظام فلسفی نوینی بنیاد نهد؛ اما رویدادهای زندگانی به ویژه مرگ زودرسش، کوشش‌های او را ناتمام گذاشت.
کتاب قانون ابن سینا طی چندین قرن چه در سرزمین‌های اسلامی و چه در اروپای قرن‌های میانه بر همه کتاب‌های پزشکی دیگر برتری داشت و بر آنها تأثیر چشمگیری نهاد. ابن سینا در موسیقی نیز آثاری دارد که در درجه اول از لحاظ روش شناسی در خور توجه است، زیرا می‌تواند راهنمایی برای پژوهش علمی موسیقی باشد. وی آثاری عرفانی به زبان رمز و کنایه و در قالب تمثیل دارد که در ادبیات صوفیانه دوره‌های بعد و در شیوه بیان مطالب عرفانی تأثیر آشکار داشته است.
ابن سینا درباره زبان و زبان شناسی نیز آثاری داشته است. به علاوه در شعر و سخنوری نیز مهارت داشته است که از قدرت و تسلط او بر زبان عربی حکایت می‌کند. وی رساله کوچک بسیار مهمی نیز در اصول و مبادی علم آواشناسی دارد. از ابن سینا آثاری به زبان فارسی بر جای مانده است که از لحاظ تاریخ تحولات این زبان و شناخت توانایی‌ها و قابلیت‌های آن دارای ارزش و اهمیت است. مشهورترین نوشته او به فارسی کتاب دانشنامه علایی است
شیخ الرئیس ابوعلی سینا اولین کسی است که در میان دانشمندان مسلمان درباره تعلیم و تربیت اظهار نظر کرده است و تعلیم و تربیت را بصورت جامع نگریسته است.با توجه به آراء تربیتی این فیلسوف، پزشک و مربی برجسته می توان گفت که ماهیت تعلیم وتربیت از نظر وی عبارت است از: برنامه ریزی و فعالیت جامعه و فرد در جهت سلامت خانواده، رشد کودک و تدبیر شوون اجتماعی برای وصول انسان به سعادت در دنیا و پس از مرگ(دفتر همکاری حوزه ودانشگاه، 1377)
اهداف آموزش و پرورش از نظر ابن سینا شامل رشد کلی فرد از قبیل رشد جسمی، عقلی، اخلاقی و به دنبال آن آمادگی فرد برای زندگی در اجتماع از طریق شغلی که بر اساس استعدادهایش انتخاب می نماید می باشد. (صدیق، 1334). هدف ابن سینا منحصراً رشد عقلانی و اندوختن دانش نیست، همچنین توجه خود را تنها وقف جنبه های اخلاقی نمی کند بلکه هدف او تشکیل شخصیت کامل از حیث جسمی، عقلی و منش است. او کار تعلیم و تربیت را محدود به ساختن یک شهروند کامل نمی کند بلکه بیشتر عقیده دارد که تعلیم و تربیت باید شهروند را برای شغلی که از طریق آن بتواند در ساختار اجتماعی شرکت کند آماده نماید . (برکشلی، 1334)
پس می توانیم بگوییم که اهداف آمونش و پرورش ازمنظر ابن سینا در زیر چتر هدف نهایی سعادت واقعی یعنی قرب الهی شامل رشد کلی فرد درزمینه های مختلف عاطفی واخلاقی، ایمانی، عبادی، جسمی، عقلی، علمی، هنری و اجتماعی(کسب و اشتغال، ازدواج و تشکیل خانواده) می باشد. او دارای یک رویکرد عقلانی با در نظر گرفتن غایتی الهی در تعلیم و تربیت است و نسبت به مسائل تربیتی و اخلاقی در حوزه های فردی و اجتماعی اهمیت فراوانی قائل شده است.
ابن سینا مباحث تربیتی را در بخش حکمت عملی جای می دهد و آنرا سه نوع می داند :
1- علم اخلاق : تنظیم روابط شخصی فرد را بر عهده دارد .
2- تدبیر منزل : تنظیم روابط فرد در محیط خانواده است .
3- علم سیاست : تنظیم روابط اجتماعی و سیاسی را در بر می گیرد .
اصول تعلیم و تربیت از دیدگاه ابن سینا
الف) اصل ایجاد شرایط مناسب: تاثیر پذیری انسان از شرایط گوناگون، شامل مکان و زمان و اجتماع
(باقری، 1385)
ب) اصل تفاوت های فردی: تعلیم وتربیت براساس ذوق و استعداد شاگردان (ابن سینا، 1319)
ج)اصل خودشناسی و خودسازی: خودشناسی و آگاهی بر اوصاف و قوای نفس و زوایای روح خویشتن
(اعرافی و دیگران، 1377)
د) اصل آموزش گروهی: کسب دانش و حرفه با همسالان به صورت گروهی ( همان منبع)
ه) تنظیم برنامه آموزشی براساس مراحل زندگی: برنامه ریزی آموزشی و تربیتی براساس مراحل رشد (زیباکلام، 1387)
مراحل تعلیم و تربیت از نظر ابن سینا
مرحله پیش دبستانی:
این مرحله تربیت را از دوران جنینی آغاز می کند و موضوعات تربیتی را جدای از تربیت جسمانی کودک نمی داند و در کتاب قانون یادآور شده است که زنان باردار از تنشهای عصبی و جسمی به شدت بپرهیزند زیرا اثرات نامطلوب بر جنین دارد .
مرحله یادگیری در مدرسه :
تعلیم و تربیت را منوط به محکم شدن مفاصل کودک و تسلط بر عضلات و قوای جسمانی فرد دانسته است . سن مناسب آغاز تعلیم و تربیت در مدرسه را 6 سالگی ذکرکرده است .
آموزش گروهی را به آموزش خصوصی ترجیح می دهد و معتقد است که باعث رقابت و گفتگوی علمی میان دانشآموزان شده و آداب اجتماعی را می آموزند و موجب فزونی علم و عقل آنان می شود ولی در آموزش خصوصی و فردی شاگرد و معلم هر دو ملول و خسته می شوند .
مرحله حرفه آموزی :
زمانی که کودک در مدرسه آموزشهای ابتدایی دید و به سن بلوغ رسید اکنون می تواند صنعت و حرفه ای بیاموزد و پس از آن زندگی مستقل خود را آغاز کند و شایسته است که نوجوان مطابق ذوق و طبع خود هنر و حرفه ای را بیاموزد و رعایت عامل محیط و وراثت – رعایت تفاوتهای فردی در انتخاب شغل و حرفه موجب توجه ابن سینا بوده است . افراد کندذهن و استثنائی نباید در جامعه رها شوند و بیکار بمانند بلکه باید تحت تعلیم قرار بگیرند .
ویژگیهای معلم :
1.تبحر و مهارت در رشتهی خود و آشنایی با فنون تدریس .
2.خلق نیکو و اسوه بودن برای شاگردان .
3.آداب دانی در معاشرت، مجالست و گفتگو
آراء ابن سینا درباره تعلیم و تربیت درحوزه اندیشه اسلامی جایگاه بس والایی دارد تا جایی که برخی ادعا کرده اند که او اولین دانشمند مسلمان است که درباره تعلیم و تربیت اظهار نظر کرده است. همچنین وی نسبت به تعلیم و تربیت نگرشی جامع داشته و درباره تعلیم و تربیت و اصول آن کتابی مخصوص به نام تدابیرالمنازل تألیف نموده است. این فیلسوف مسلمان، تعلیم و تربیت را صرفاً از بعد فردی بررسی نکرده بلکه از بعد اجتماعی نیز به آن نگریسته است(اعرافی و دیگران، 1377)
آذردخت کوهستانی
منابع:
- ابنسینا، ح‍س‍ی‍ن‌‌ب‍ن عبدالله. ابنسینا و تدبیر منزل. ت‍رج‍م‍ه و ن‍گ‍ارش م‍ح‍م‍د ن‍ج‍م‍ی زن‍ج‍ان‍ی، تهران: مجمع ناشر کتاب، 1319.
- اعرافی و دیگران(1377) آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت. جلد اول. چاپ اول، تهران، سمت
- باقری، خسرو(1386). نگاهی دوباره به تربیت اسلامی. تهران، مدرسه
- برکشلی، مهدی، 1334، جشن نامه ابن سینا(موسیقی ابن سینا)، تهران، انجمن آثار ملی
- دفتر همکاری حونه و دانشگاه، 1377، فلسفه تعلیم و تربیت، جلد اول، انتشرات سمت، تهران
- زیباکلام، فاطمه؛ حیدری، سمیرا. بررسی دیدگاه ابن سینا در باب تعلیم و تربیت( مبانی، اصول، اهداف، محتوا، روش).مجله روانشناسی و علوم ترلیتی، سال38، ش. 3، 1387، ص.: 89-113)
- صدیق، عیسی، 1334، جشن نامه ابن سینا( نظریات ابن سینا در باب تعلیم و تربیت)، تهران، انجمن آثار ملی
- غفاری، اسلام، بررسی آراء تربیتی ابن سینا درخصوص اهداف تعلیم وتربیت، سومین کنفرانس بین المللی پژوهش های نوین در مدیریت، اقتصاد و علوم انسانی، باتومی-گرجستان، خرداد1395