سعدی

 

تعلیم و تربیت از دیدگاه سعدی

مقدمه

سعدی، شیخ مشرف الدین مصلح سعدی، یکی از بزرگتری شعرای ایران است که بعد از فردوسی آسمان زیبای ادبیات فارسی را با نور خود روش ساخت. او نه تنها یکی ازبزرگتری شعرای ایران بلکه یکی از بزرگترین سخنوران جهان می باشد.

ولادت سعدی در سالهای اول سده هفدتم هجری حددودا در سال 606 ه. در شهر شیراز است. تولد این سخنگو و شاعر نامی در حدود سال های 610 الی 615 هجری  در شیراز اتفاق افتاده است. وی پس از ختم تحصیلات مقدماتی در حدود 620 به بغداد رفته و مدتی در نظامیه آنجا به تکمیل علوم دینی و فنون ادبی پرداخته و توجه مخصوص به پند دادن و وعظ داشته. سپس مسافرت را آغاز کرده و آنگونه که از آثارش پیداست اکثر ممالک متمدن آن زمان را یعنی عراق، شام، حجاز، بیت المقدس، آفریقای شمالی، بلخ، هندوستان و.. را دست تهی دیدن کرده. در سال 650 دوره فرمانروایی ابوبکر بن سعد بن زنگی از اتابکان سلغری در فارس با شوق زیاد برگشته است. ره آورد ارزنده ای که سعدی در پایان سال های طولانی اقامت و سیاحت در بغداد و شام، برای شیراز هدیه آورد، منظومه تعلیمی سعدی نامه بود که بوستان خوانده شد که در سال 655 تالیف فرموده و دیگری گلستان که در 656 منتشر شد وی  تاریخ اتمام هر یک  از آنها را در هر دو کتاب آورده است. سعدی تخلص خود را از  نام یکی از پسران اتابکان سلغری به نام سعد گرفت.علاوه بر بوستان و گلستان دیوان اشعارش شامل قصاید و مراثی و غزلیات و رباعیات و ترجیحات و غیره است و چند رساله کوچک  نیز به  نثر تالیف کرده است بررسی های دقیق و مستند نشان می دهد که سعدی در یکی از سال های 690 تا 694 هجری  قمری در شیراز در گذشته است و در خانقاه خویش به خاک سپرده شده است.(ماهنامه پیوند، 1368)

 

   سعدی یکی از بزرگترین سخن سرایان جهان است. وی مربی ومعلم ادب است ودر آثار خود به تعلیم و تربیت بسیار اهمیت داده و از شیوه ها و متون مربوط به آن سخن به میان آورده است.

بررسی دیدگاه های تربیتی سعدی

دیدگاه های تربیتی سعدی با نظرات بسیاری از صاحبنظران تعلیم و تربیت جدید هماهنگ است. در آثار او به تمام قابلیت های تربیتی انسان توجه شده است ارزش های اخلاقی، مسولیت ها، نتایج اعمال و معیارهای اساسی رفتار در هر داسنان به عنوان نمونه بیان شده است.

سعدی تربیت را دارویی می داند که از طریق آن می توان بدترین بیماری انسان یعنی نادانی را درمان کرد.

ازنظر سعدی انسان باید حتما تربیت شود تا به مرحله حیوانیت کشانده نشود. (نیک روز، بختیاری، 1391 به نقل از یاری، 1385).

داروی تربیت از پیر طریقت بستان          که آدمی را بتر از علت نادانی نیست

تاثیر زمان در تعلیم و تربیت

از  دیدگاه سعدی زمان از دوجهت می توان عامل تأثیر گذار در تعلیم وتربیت دانست:

الف) زمان در مفهوم دوران  مختلف زندگی و نقش آنها درتاثیر پذیری در تربیت افراد جامعه:

   سعدی زمان تربیت را به سه دوره کودکی، جوانی و پیری تقسیم کرده است که تا حدودی زیادی با تقسیم بندی های امروز در روانشناسی رشد نزدیکی دارد.

  دوران کودکی: از نظر سعدی دوران کودکی دوران واقعی تربیت و نقش پذیری است. وی معتقد است  مهمترین و سرنوشت سازترین دورۀ آموزش و پرورش را، سالهای نخستین رشد کودک می داند. اگر در این مرحله استادان در باب تربیت وی غفلت ورزند، جبران آن در بزرگسالی دشواراست.  متذکر است که سختی تربیت اولیة کودک، عزّت و افتخار همة عمر را برای او به ارمغان می آورد. کودک در خردسالی چون چوبی تر است هر طور که خواهی می توانی آن را بپیچی و تعلیم دهی، اما در بزرگسالی چون چوب خشک می گردد که جز به آتش راست نمی گردد.

هر که در خردیش ادب نکنند                   در بزرگی فلاح از او برخاست

چوب تر را چنان که خواهی پیچ               نشود خشک جز به آتش راست

  (سعدی، 1355)

جوانی: از دید سعدی مرحلة دیگر تربیت، دورۀ جوانی است.. این دوران دور شور و عشق و قدرتمندی است است، و جوان. و کم تجربگی در کارهاکه  بیشتر تحت تأثیر احساس عمل می کند تا عقل. به نظر سعدی خصوصیات جوانی در برنامه ریزی آموزشی باید مد نظر باشد، زیرا اگر چنین باشد تاثیر در جوانان بیشتر است زیرا چیزی راکه دوست دارند بهتر می شود به آنان آموخت.

دورۀ پیری: از نظر سعدی دورۀ پیری دوران ضعف و ناتوانی و در عین حال زمان پختگی و تجربه است. پیر آینده نگر و باتجربه است اما از طرفی زمان تربیت او نیز گذشته است و به دلیل شکل گرفته شخصیت، دیگرتربیت پذیر نمی باشد.

                  زرع را چون رسید وقت درو           نخرامد چنان که سبزه ی توراست

  (سعدی، ، 1355)

ب) زمان به مفهوم موقعیت و وضعیت های مختلف و تاثیر آنها در تعلیم و تربیت، گاهی سخن تازه است و در شنونده اثر دارد اما اگر زیاد تکرار شود کهنه شده و از ارزش سخن در نظر شنونده کاسته می شود و موجب خستگی و بی توجهی می گردد. (آزادی، 1364)

 

روشهای مؤثر تعلیم و تربیت

سعدی آنچه را که آموخته بود، به روشهای مختلف به شاگردان و مخاطبین خود انتقال می داد. روش هایی که او به کار می برد، عبارتند بودند از:

پند و اندرز (موعظه): درحکایت دهم از باب دوم گلستان آمده است:

در جامع بعلبک وقتی کلمه ای چند به طریق وعظ می گفتم با قومی افسردۀ دل مرده  و راه از صورت و معنی نبرده، دیدم که نفسم در نمی گیرد و آتشم در هیزم تر اثر نمی کند. دریغ آمدم تربیت ستوران و آینه داری در محلت کوران...

 تمثیل (داستانسرائی)

سعدی به خوبی واقف بوده که پند و اندرز غیرمستقیم و به صورت تمثیل و داستان اثر ویژه ای دارد. از این رو گلستان و بوستان را به زیور حکایت و داستان آراسته است. لحن مهربان و صمیمی سعدی در بیان همة داستانها، از عدل و داد و بیداد گرفته تا عشق و جوانی جوانان، از اخلاق درویشان و پای صحبت آنان بودن تا عشق و شور مستی عرفا و... قابل تأمل است. او انسان بودن، صفا و یکرنگی و متخلّق به اخلاق الهی شدن را به خوانندگان خود یادآوری می کند.

سعدی حکیمانه داستانها را به گونه ای به پایان می برد که همیشه برد و پیروزی با ارزش های متعالی و قهرمان  های صاحب فضیلت است.

 پرسش و پاسخ (مناظره)

    روش مناظره، جدل، دیالکتیک یا پرسش و پاسخ را به سقراط، فیلسوف یونانی نسبت می دهند. این شیوه که روشی برای کشف حقایق بوده، در بین علما و فضلای اسلامی نیز رواج داشته است. شیخ اجل نیز از این شیوه برای تعلیم آنچه که می خواسته، بهره برده است. برای نمونه در اشعار ذیل:

دوش مرغی به صبح می نالید                                            عقل و صبرم ببرد و طاقت وهوش                                

 یکی از دوستان مخلص را                                               مگر آواز من رسید به گوش

گفت: باور نداشتم که ترا                                                 بانگ مرغی کند چنین مدهوش

گفتم: این شرط آدمیت نیست                                          مرغ تسبیحگوی و ما خاموش

 (سعدی، 1355)

اهداف تربیتی

    سعدی، این متفکر فرزانه در گلستان از آنچه هست و واقعیت دارد، سخن میگوید. به این معنی که او نگرشی واقع گرایانه دارد، امّا در بوستان آرمانگراست، یعنی آنچه را که باید باشد، بیان می دارد. آرمان از نظر سعدی، عبارت است از آرزوها و خواسته های درونی و آن چیزی که در نیّت خود ایشان پرورش داده شود و کاستن افسوس، وسواس و رنج و اندوهی است که در درون وی وجود دارد. آرزوهایی که در صورت تحقق آنها، در مدینة فاضله به روی انسانها گشوده می شو. سعدی در مکتب انسان ساز اسلام تربیت یافته است، لذا تعلیمات وی به عنوان معلم یا متعلم، تحت تأثیر این مکتب بوده است. هدف او از تعلیم و تربیت، پرورش انسان خوب یا عبد صالح است. عبد صالح شیخ هم برای دنیای مادی ارزش قایل است و هم برای دنیای معنوی و آرمانها او عاشق همة عالم اعم از مادی و معنوی است، چون هر دو عالم را عطیة الهی می داند. (مدرسی 1392)

 

 

روش آموزش و پرورش در نظر سعدی

هر مربی و مبلغی باید در گفتار خویش رعایت میل و ذوق و استعداد شنونده را بکند
معلم باید در تعلیم و تربیت از عامل امید و بیم بهره برده و این دو وسیله را به عنوان عوامل محرک سعی و دقت متعلم بکار ببرد.
وقتی در تدریس و تعلیم و تربیت استعداد و رغبت متعلم رعایت شد و احتیاجات وی نیز مرتفع گشت و عوامل بیم و امید نیز مرئی گردید، برمتعلم است که دقت کافی مصروف دارد و حواس خود را بکار ببرد و بهانه جویی نکند  و از  ایجاد محیط نامناسب عوامل مخل درس و طرح مسائل بپرهیزد.
معلم باید در تعلیم و تربیت تا حد امکان روشی دو جانبه و جامع و معتدل داشته باشد. عند اللزوم نیش و نوش، درشتی و نرمی، سختگیری یا ارفاق را در مورد متعلم معمول دارد.
بهترین روش جلب توجه کودک و ترغیب او به یادگیری و آراستن او به زیور تربیت و ایجاد عادت نیکو در او، روش تشویق و تحسین است.
متعلم نباید از سوال کردن پیرامون درس و پرسیدن آنچه نمی داند خوداری کند. (امامی، 1364)

 

تاثیر محیط و توارث در تعلیم و تربیت:

قطعا سعدی تاثیر محیط را در تعلیم و تربیت مهم می داند و آن را به رسمیت می شناسد. معتقد است اگر محیط قبلی انسان نامناسب باشد و اگر زمینه ذهنی برای تربیت در محیط جدید وجود نداشته باشد در نتیجه اثر تربیتی محیط جدید کمتر و موفقیت در این امر کمتر است.سعدی به همان اندازه که بر محیط تکیه دارد روی استعداد ذاتی و گوهر انسانی و خواست تربیت شونده نیز تکیه می کند.از دیدگاه سعدی استعداد بدون محیط تربیت نمی شود و دریغ است که استعداد نهفته در محیط مناسب شکفته نگردد. همچنین محیط مناسب برای کسانی که مستعد نیستند یا نمی خواهند که تغییر رفتار دهند، زحمت بی فایده است. (آزادی، 1364)

برنامه و محتوای تربیتی سعدی

سعدی محتوای تربیت یا به عبارتی برنامة آموزشی خود را بر دین باوری و علم آموزی بنا می نهد. البته علمی که در خدمت دین و ایمان قرار گیرد.

 

دین باوری

یکی از مقوله های مهمّ محتوای تربیت، دین باوری است که سعدی سخت به آن پایبند است. او در مقدمة بوستان و دیباچة گلستان از قدرت لایزال خداوند سبحان سخن رانده "و با نام و یاد او هر دو اثر را آغاز کرده و نام مبارک حق را زیب و زیور دو اثر جاویدان خود ساخته است. بوستان را با این بیت آغاز می کند:

به نام خدایی که جان آفرید       سخن گفتن اندر زبان آفرید 

                                      ( سعدی، 1372)

وگلستان را با » منت خدای را عز وجل که طاعتش موجب قربت است و به شکر  اندرش مزید نعمت«  )سعدی، 1355)

علم باوری

سعدی با واژه های مختلف، اهمیّت علم و عالم را در آثارش یادآوری میکند. واژه هایی نظیر علم، دانش، عالم، دانشمند، فاضل، استاد، شاگرد، مدرس، معلم، تعلیم، درس، مکتب، آموزش، عقل، خرد، هوش، هوشمند، صاحبدل، فقیه و ... اندیشه های سعدی مبتنی بر عقل و خرد و به عبارت دیگر بر پایة علم باوری است و علم در اندیشة وی جایگاه ویژه دارد.

            صاحبدلی به مدرسه آمد زخانقاه                  گفتم: میان عالم و عابد چه فرق بود

            گفت: آن گلیه خویش به در میبرد زموج         بشکست عهد صحبت اهل طریق را

            تا اختیار کردی از آن این طریق را                وین جهد میکند که بگیرد غریق را 

( سعدی، 1355)

اگرچه مشتاقانه به اصحاب طریقت گرایش دارد، لیکن مدرسه را بر خانقاه ترجیح چون عابد گلیم خویش به در میبرد و عالم گلیم دیگران را. سعدی اساس و بنیان شخصیّت انسان را خرد و علم قرار میدهد و این که خردمندان مایة ترقی جامعه اند.

به اعتقاد شیخ ملاک برتری افراد برای اداره کشور، به عنوان مردان حکومت، خرد و دانایی است و لذا برای واگذاری کارهای مهمّ به افراد:

  به عقلش بباید نخست آزمود                            به قدر هنر جایگاهش فزود

 ( سعدی، 1372)

حرفه و پیشه

سعدی بر آن است که افراد را باید از کودکی به کار و کوشش عادت داد و به آنان آموخت که از دسترنج خود

اسباب معیشت خویش را فراهم آورند تا سر بار دیگران، حتی پدر و مادر توانگر نشوند. این اصل تربیتی که سعدی هفت قرن و نیم پیش مطرح کرده، امروزه یکی از اصول مهم آموزش و پرورش است. (مدرسی، 1392: به نقل تنکابنی، 1382 ص 76)

مسائل آموختنی که در متن کار و کوشش است و باید از کودکی آغاز شود، حرفه و پیشه است. سعدی معتقد است که کیسه سیم و زر تمام میشود، لیکن پیشه وهنر تمامی ندارد. (مدرسی، 1392)

 

به پایان رسد کیسه سیم و زر                                      نگردد تهی کیسه پیشه ور

چو بر پیشهای باشدش دسترس                            کجا دست حاجت برد پیش کس (سعدی، 1372)

تهیه کننده: سهیلا قهرمانی

 

منابع:

سعدی(1368). تعلیم و تربیت از دیدگاه سعدی.پیوند، تیر و مرداد و شهریور - شمار19، ص4-7.

سعدی شیرازی .بوستان سعدی. به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران: شرکت سهامی و انتشارات خوارزمی، ١٣٧٢.
سعدی شیرازی. کلیات (گلستان سعدی). به کوشش محمدعلی فروغی، تهران:  انتشارات جاویدان، ١٣55.
کمسیون ملی یونسکو. ذکر جمیل سعدی: مجموعه مقالات اشعار به مناسبت بزرگداشت ششصدمین سالگرد تولد شیخ اجل سعدی علیه الرحمه. تهران: اداره کل انتشارات و تبلیغات وزارت ارشاد اسلامی، ج.1364، 1، ص44-57 .
کمسیون ملی یونسکو. ذکر جمیل سعدی: مجموعه مقالات اشعار به مناسبت بزرگداشت ششصدمین سالگرد تولد شیخ اجل سعدی علیه الرحمه. تهران: اداره کل انتشارات و تبلیغات وزارت ارشاد اسلامی، ج.1364، 1، ص146-128.

مدرسی، فاطمه(1392) .تعلیم و تربیت از منظر سعدی. ارائه شده در هفتمین همایش پژوهش های زبان و ادبیات فارسی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، بازیابی شده از سایت https://www.sid.ir/fa/seminar/ViewPaper.aspx?ID=52147، ص243-261.
 نیک روز، یوسف، بختیاری، تهمینه(1391). مقایسه اندیشه های اموزشی و تربیتی  جان دیوئی و سعدی. ادبیات تطبیقی، بهار و تابستان، شماره 6، ص289-316.