سهروردی

سهروردی 549- 587ق.(1153 -1191م.)

یحیی ابن حبش شهاب الدین سهروردی در سال549ق. ( 1153 م )در سهرورد زنجان چشم به دنیا گشود. او در سالهای کودکی ابتدا در مراغه مقدمات فلسفی را آموخت و خدمت مجدالدین عبدالرزاق جیلی در مدرسه معروف مجاهدیه، مشغول به یادگیری حکمت و اصول فقه شد و در همان ایام، با معارف زرتشتیان و  مسیحیان نیز آشنایی پیدا کرد (مجتهدی، 1393) او در بیست سالگی یعنی به تاریخ 568 قمری به اصفهان رفت و یادگیری علوم حوزوی را در آنجا تکمیل کرد. در این اثنا با گرایشهای صوفیانه آشنا و به ریاضت و جستجوهای فکری درونی پرداخت که سرانجام دراین مسیر به مقامات حکما دست یافت. سهروردی بعدها برای کسب دانش بیشتر به حلب مسافرت کرد و در همانجا در 38 سالگی در ذی‌الحجه سال 587ق. ( 1191 م) از دنیا رفت.

حکمت اشراق یکی از سه مکتب برجسته در تاریخ فلسفه اسلامی است و بنیان‌گذار آن، یعنی شیخ اشراق، یک فیلسوف مسلمان و از ارکان مهم فلسفه اسلامی و پایه‌های استوار فرهنگ ایرانی به شمار می‌رود. اشراق و به عبارتی اندیشه اشراقی به عنوان یکی از مطلوبات فلسفی به شمار می رود که بیش ازهمه در تاریخ اندیشه فلسفی شرق در نظام فکری شیخ شهاب الدین سهروردی متبلور شده است. در مکتب فلسفی اشراق سه عنصر اساسی و تأثیرگذار وجود دارد و با ملاحظه این عناصر کلیدی، استخراج و استنتاج نظام تربیتی مکتب اشراق دارای اهمیت می‌شود. این عناصر عبارت‌اند از: 1. خاستگاه دینی 2. بن‌مایه تربیتی و 3. بهره‌مندی از تمدن و فرهنگ ایرانی. .(بهشتی، 1394)

یکی از مبانی اصلی انسان شناسی از دیدگاه سهروردی تعقل و تفکر است. عقل در نظر سهروردی حجت و دلیل قاطع بوده و آنچه که مردود است، موهوم را به جای معقول گذاشتن و سوءاستفاده از استدلال است.  سهروردی برهان و تعقل را معیاری برای امور می داند و حکمت اشراقی او بر تفکر و شهود استوار است (ابراهیمی دینایی، 1376). مهمترین ویژگی انسان که سهروردی به آن اشاره می کند، کمال طلبی است . او معتقد است که همه انسانها کمال جو و به دنبال جمال و زیبایی اند. خداوند خیر محض و کمال مطلق است و حتی علم به او جزء دانشهای فطری است که انسان بدون نیاز به برهان و تنها با متنبه شدن به وجود او اذعان میکند(بهشتی، 1379). انسان از دیدگاه سهروردی موجودی است اجتماعی وخواهان برقراری ارتباط با دیگران و همچنین خواستار همکاری و تعاون در اجرای امور زندگی با هم نوعان(خجسته، 1393). راهکارهای رشد کمال در انسان بر اساس دیدگاه سهروردی عبارتند از رعایت شرع و اندیشه ورزی (سهروردی، ج.2، 1380)

مبانی فلسفه اشراق تربیتی است و اساس و پایه آن بر سیر باطنی قرار دارد، چنان‌ که خود شیخ در نوشته‌‌های خویش به این نکته اشاره کرده است که بدون ریاضت و سیر باطنی، دریافت معارف اشراقی ممکن نیست. از این رو معتقد است که مهمترین معرفت، شناختی است که آرمانگرایانه باشد و برای رسیدن به این نوع شناخت انسان باید آنچه را نمی بینند، ببیند؛ پس به منظور دستیابی به این شناخت تنها انتزاع مفاهیم شناختی از طریق تجربه حسی و تجربه شهود عرفانی کافی نیست؛ بلکه حصول انتزاع ذهنی، آنگاه حقیقت شناسایی را به دست می دهد که معرفت از طریق روئیت یعنی اشراق پدیده حاصل شده باشد. تجربه اشراقی، غایت دانش معرفت شناسی سهروردی است. انسان در تحصیل علم سه مرحله معرفت شناختی را باید طی کند تا دانش حقیقی برای وی به دست آید. این مراحل عبارت است از: 1) مرحله شهود حسی 2) مرحله شهود عرفانی 3) مرحله اشراق (این مراحل در نگاه سهروردی نتیجه افاضه فیضی است که از منبع ذات(حقیقت محض) به طور کامل برای شخص صورت می گیرد.(نوروزی، 91)

نظام فلسفی اشراقی بر سه پایۀ: اشراق، برهان، قرآن و آموزه های دینی استوار است و سهروردی از هر سه منبع استفاده کرده است؛ پیداست بهره بردن از این سه منبع در کنار هم و استفاده صحیح از آنها در نوع نگرش نسبت به مبدأ هستی، جهان هستی و شناخت انسان، شیوۀ کسب معرفت وارزش ها، تأثیری انکارناپذیر دارد و بالتبع در امر تعلیم و تربیت، دلالت های تربیتی و در نوع بایسته ها و دستورالعمل هایی که در خصوص اهداف، اصول، روش ها و عوامل و موانع و مراحل و محتوای تعلیم و تربیت هستند، تأثیر شگرف بر جا می گذارد؛ زیرا نظام تربیتی، برآمده واستخراج شده از نوع نگرش نسبت به جهان، انسان، شناخت و ارزشهاست. (بهشتی، 1394).

از واکاوی اندیشه های سهروردی متوجه می شویم مؤسس مکتب اشراق بر ضرورت تعلیم و تربیت کل وجود انسان به عنوان هدف فلسفه تأکید دارد. شاید عجیب به نظر برسد، اما در نظر او کل زندگی انسان معطوف است به کسب معرفت از طریق فرایندی که به معنای کلی واژه تعلیمی- تربیتی است. ویژگی بارز آغاز این فرایند عطش معرفت است(اکبر سادات، 1397)

نظام تربیتی اشراقی

بُن مایه و جوهرۀ تعالیم تربیتی اشراقی بر سه امر سترگ استوار است؛ یکی نور است که محور و مبنا بودن آن در دستگاه فلسفی اشراق آشکار است و دیگری مشاهدات و تجربه های معنوی هستند و سوم پیوند عمیق و تنگاتنگ میان مشاهدات و تجربه های معنوی و معرفت نفس و تهذیب نفس است(بهشتی، 1394)

هدف تعلیم و تربیت

از دیدگاه شیخ اشراق هدف اصلی تعلیم و تربیت قرب الهی است. برترین هدف تعلیم و تربیت از نظر شیخ اشراق، نزدیکی به کمال مطلق است. این نزدیکی جنبة مادی ندارد، بلکه وجودی، روحی و حضوری است. هر چه انسان با علم شهودی، عظمت خدا و اسماء و صفات او، و نیز فقر ذات خویش را بیشتر احساس کند، به همان میزان او به مقام قرب بیشتر نایل می شود .

اهداف جزئی تعلیم و تربیت از منظر سهروردی

١. کسب علم و تقویت اندیشه٢. صفای باطن ٣. شهود عبودیت( اکبرسادات، 1397)

شیخ اشراق، کمال انسان(هدف معرفت شناختی او) را استکمال قوه نظری(معرفت حصولی) و قوه عملی(معرفت حضوری) می داند(سهروردی، 1380). او هدف غایی تعلیم و تربیت را یگانه شدن با کمال مطلق می داند. این یگانگی، زمانی و مکانی نبوده، بلکه حضوری است.(هاشمی، 1399). تحقق این یگانگی طی مراتب بسیار محقق می شود، که تا بینهایت گسترده است و انسان می تواند تا بدانجا رسد که جز حضور نیابد و جز خدا نشناسد. ( سهروردی، 1380)

این مراتب عبارتند از:

ا. رضوان: شخص در اثر افزایش معرفت(حضوری) به درجه ای می رسد که اراده او در اراده حق فانی گشته و برای خود اختیاری قایل نیست و کاملا تسلیم اوست.

2. مشاهده و اطمینان قلبی: مشاهده و سکینه(اطمینان قلبی)، که بعد از تصفیه و تهذیب نفس بر اثر ریاضت های مستمر خاصل می شود

3. فنای فی الله: یگانگی با حقیقت و رهایی از تاریکی ها و وابستگی های مادی و دل کندن و انقطاع کامل از غیر خدا. چنانچه این مرتبه بدست دهد، همان سعادت ابدی که همان وصول به نورالانوار است. (هاشمی، 1399).

ویژگی های نظام تربیتی اشراقی

نظام تربیتی مبتنی بر اندیشه، شهود و آموزه های دین: سهروردی در نظام تربیتی خویش از میان پایه های معرفتی، اشراقی عرفانی، عقلی برهانی و دینی قرآنی، بر روی اشراق و شهود توجه ویژه ای کرده تا بدان پایه که می توان نظام تربیتی او را نظام اشراق و شهود دانست؛ هرچند در مقام تحلیل و تبیین از داده های عقلی و نقلی نیز بهره برده است، اما یافته ها و گفته های وی در باب تربیت نشان از آن دارند که نقش اشراق وشهود در آن پررنگتر است.
نظام تربیتی بر مدارمعرفت نفس: تنها در مدار معرفت نفس، تربیت اشراقی دست یافتنی و قابل تبیین است؛ زیرا آغاز و انجام سیر نفسانی و طی مسیر آن وابسته به معرفت نفس است و تنها به یُمن آن می توان به درستی مبدأ عالم را شناخت و به اسما و صفات اومتصف شد و بدو تشبّه پیدا کرد و تربیت را تحقق عینی بخشید.
نظام تربیتی مبتنی برتهذیب نفس: بُن مایه سیر باطن و تأمل نفسانی و معرفت نفس، تهذیب نفس است. بدون تهذیب نفس امکان تربیت معنوی و سیر نفسانی امکان ندارد. در نظر سهروردی، کمال انسان در این است که عقل نظری و عملی او تا حد ممکن پرورش یابد و این پرورش یافتن در هر دو حوزه، بسته به تهذیب نفس و مجاهدت نفسانی است و بدون آن میسور نیست در نگاه اشراقیان نیز ریاضت و تهذیب نفس مانند تفکر ناب، عامل دستیابی به معارف وحقایق است و بدین سبب توصیه سهروردی این است که قبل از شروع در فراگرفتن حکمةالاشراق (فلسفه سلوکی) چهل روز ریاضت کشیده شود.
نظام تربیتی عشق ومهر: نظام تربیتی اشراقی مبتنی بر عشق و محبت است زیرا عشق و مِحبت، کلید تربیت است و این بدان سبب است که محبت و عشق بر تمام ابعاد و شئون وجود متربی اثر عمیق می گذارد و در پس مهر ومحبت، فرمانبرداری و تسلیم است.
نظام تربیتی هماهنگ و یکپارچه: از ویژگی های نظام تربیتی اشراقی این است که عناصر و مؤلفه های آن نظامواره و هماهنگ هستند و نه تنها همۀ عناصر و مؤلفه ها از منابع ومآخذ یکسان استخراج شده اند، بلکه همه برای تأمین اهداف خاص اشراقی، به صورت هماهنگ جهت داده شده اند و نیز رابطۀ همه اجزائی که نظام تربیتی اشراقی را می سازند، رابطه ای نظام مند است.
نظام تربیتی ایجابی و کاربردی: نظام تربیتی اشراقی جنبۀ کاربردی دارد و بی تردید با به کارگیری بایسته ها و راهکارهای عملی تربیتی می توان بدانچه در اهداف تربیت مشخص شده، دست یافت؛ به سخن دیگر، در نظام تربیتی اشراقی تنها تئوری پردازی نشده، بلکه به لحاظ سلوکی بودن مکتب فلسفی اشراق در زمینه های گوناگون راهکار و دستورالعمل داده شده است.
امکان تربیت برای همه: یکی از جاذبه های دلنشین نظام تربیتی اشراق این است که اذعان دارد باب تربیت معنوی برای همۀ افراد باز است و رسیدن به علم شهودی و باریابی به عوالم نور منحصر به گروه خاص نیست و این مهم به صراحت بیان شده است. سهروردی درآغاز کتاب حکمة الاشراق آورده است: تربیت نفس و رسیدن به علم شهودی، وقف گروه خاص نیست که آنان برخوردار شوند و دیگران محروم گردند، نه چنین است، بخشنده علم و معرفت و کمال، حضرت باری است و او هرگز بخیل نیست و بدان جهت که هر انسانی کم و یا زیاد از نورالهی برخوردار است و هر شخصی دارای ذوق است خواه اندک و یا بیشتر، پس هر انسانی می تواند وارد میدان تربیت معنوی شود. (بهشتی، 1394)

اصول تعلیم و تربیت

1. غفلت گریزی: او اولین پله تربیت را بیداری می داند و رسالت همه علوم را بیدار کردن انسان و زدودن بی خبری و غفلت میشناسد( بهشتی، 1379) .

2. پرهیز از ظاهربینی و قشری نگری: تا فرد (متربی) گرفتار ظاهر و پوسته باشد راهی به درک حقایق و رموز اشیاء نخواهد داشت. متربی حقیقت بین باید که در طریقه اشراق و معرفت اشراقی، قشر و پوسته را شکسته، باطن و وجود خود را متوجه کنه و بنه باطن اشیاء و حقیقت نماید

3. توجه به ارزشهای اخلاقی: رعایت ارزش های اخلاقی باعث تحقق سعادت، کمال و سازنده و تحقق معرفت حضوری در متربی می شود.

ارزشهای اخلاقی شامل:

ارزشهای الهی( تقوا، انقطاع الی الله، ذکر دائم، عبادت، دعا و تضرع)
ارزش های فردی( رهایی از خود، رهایی از امیال نفسانی و افکار جاهلانه و دوستی دنیا، محاسبه نفس، استقامت، تخلیه، تحلیه، تجلیه)
ارزش های اجتماعی(پرهیز از ظلم، راستگویی، شفقت بر مردم و نیکی به والدین)

4. خودشناسی(معرفت النفس): تا فرد خود را نشناسد نمی تواند به معرفت حقیقی نایل شود و چه بسا هدف غایی تربیت که دستیابی  به دانش حصولی و حضوری محقق نگردد.

5. عشق ورزی: به این معنی که عشق به عنوان نیروی محرکه انسان و کشاننده او به سمت حقیقت بوده، تعالی یافتن در آن موجب کنار رفتن حجاب ها بر سر راه معرفت حقیقی یا همان علم حضوری می شود که نتیجه آن در فرآیند تعلیم و تربیت، پیوند بین تعلیم و تربیت و تجربیات واقعی زندگی دانش آموزان است.

6. بازگشت به برهان عقلی: در این مرحله متعلم می بایست تحلیل استدلال را بکار گیرد و تجربه اشراقی خود را در معرض آزمون قراردهد نظام استدلال مورد استفاده، همان برهان ارسطویی است. (هاشمی، 1399).

مراحل تعلیم و تربیت از دیدگاه سهروردی

١. شناخت فطری: صادق ترین قضایا که شناخت های دیگر انسان به آن بر می گردد شناخت فطری است. مانند: محال بودن اجتماع که صدق آنها برای انسان بدیهی است.

. شناخت حسی: این نوع شناخت، معرفتی است که از حواس پنج گانه قابل حصول است.

٣. شناخت خیالی: از دیدگاه شیخ اشراق چنین شناختی بدون حضورش نیز تحقق می یابد.

4. شناخت عقلی: شیخ اشراق با وجود آن که حکیم اشراقی است ولی فلسفه اشراق را بدون استدلال امکان پذیر نمی داند. البته او با مشائیان درباره کارکرد ذهن، اختلافات زیادی دارد ومعتقد است که ادراک عقلی تنها براساس مثل نوریه و اشراق از بالا توصیه پذیر است او بر خلاف مشائیان برای کلیات امری مستقل و وجود واقعی قائل است و به ارتباط مفاهیم کلی با اشیاء خارجی اعتقاد دارد.

. شناخت شهودی: از نظر سهروردی، خداوند برخی از معارف را به صورت رؤیا، حدس و مکاشفه به انسان القاء می کند. او معتقد است که حکمت بدون شهود معنا ندارد. انسان با مشاهده حسی از پدیده های مادی آگاه می گردد و با مشاهده اشراقی به معرفت عالیه دسترسی می یابد.

( اکبرسادات، 1397)

روش های تعلیم وتربیت از دیدگاه سهروردی

سهروردی روش های تربیتی راشامل:

 آموختن حکمت، عمل صالح، ریاضت، تفکر، ذکر، دعا و تضرع و تلاوت قرآن می داند. وی تلاوت پیوسته قرآن را در تربیت انسان بسیار مؤثر می داند به شرط آن که هنگام تلاوت قرآن دارای نشاط و سرور بوده وازخستگی بدور باشد. او منبع حکمت را قرآن می داند. (اکبرسادات، 1397)

ساحت های تربیت در نظام تربیتی اشراق

 آنچه در نظام تربیتی اشراق بدان پرداخته شده تربیت عرفانی، تربیت اخلاقی، تربیت دینی و تا حدودی تربیت اجتماعی است؛ گسترۀ نظام تربیتی اشراق بدان پایه نیست که بتواند همه ساحت های تربیت و همه نیازمندی ها وخواسته های تربیتی را تأمین کند و بدین سبب در ساحتهای تربیت عقلانی، جنسی و بدنی مباحث زیادی دیده نمی شود(بهشتی، 1394)

 

معلم و دانش آموز از دیدگاه سهروردی

در نظام تربیتی اشراقی، مقام معلم همچون مقام رسالت انبیاء در نظر گرفته شده است. و موضوع کار او پرورش انسان کمال یافته مکتب اشراقی است. اولین وظیفه معلم تربیت خود است و از لحاظ عقلی و درک شهودی برتر و سرمشق دانش آموزان خود باشد. از آنجایی که معلم متصدی ارائه حقایق و حقیقت است و می بایست ویژگی های اساسی نظیر علم و معرفت، شناخت نفس، خودسازی، هماهنگی در گفتار، رفتار، درستی کردار و .. را در خویشتن بوجود آورده باشد.

در جریان تعلیم و تربیت اشراقی مهم آن است که نیروی تفکر و شوق حضور در شاگرد رشد و توسعه یابد. بنابراین محیط کلاس باید تحریک کننده قوه تفکر، و زبان اشاره معلم، برانگیزاننده و علاقه شور حضور را برای دست یافتن به تجربه اشراقی در فراگیر بدست دهد. مربی و متربی هردو موظف اند در انتخاب و سازماندهی تجارب فعالیت کنند چرا که اساس تعلیم و تربیت آمادگی در جهت تحقق معرفت حضوری است و معرفت حضوری نیازمند برخورداری متربی از نیروی تفکر صحیح و فرآیند چگونه کسب تجربه حضوری است. اما از آنجا که شناخت دانش آموز نسبت به توانایی ها و قابلیت های خود به آن اندازه نیست که از غیر خود مستغنی شود، دخالت معلم و هدایت و مراقبت از جریان رشد متربی ضرورت می یابد.(هاشمی، 1399)

متربی با پیراستن نفس از رذایل (تخلیه)، و آراستن به فضایل( تحلیه)، و سرانجام با صفا دادن دل و نورانیت جان(تجلیه) (سهروردی، 1380) به هدف تربیت اشراقی که همان عبور از قلمرو شناختی حصولی و منزل گزیدن در قلمرو معرفت حضوری، جهت اتحاد و یگانگی با حقیقت (خداوند) است، خواهد رسید.

                                                                                                                                                                                                                                      آذردخت کوهستانی

منابع

ابراهیمی دینایی، غلامحسین. ( 1376). شعاع اندیشه و شهود فلسفه سهروردی. تهران : انتشارات حکمت
اکبرسادات، آغازهرا؛ یوسفی، علیرضا؛ کشتی آرای، نرگس(تابستان 1397). واکاوی اصول اساسی تعلیم و تربیت ودلالت های تربیتی در اندیشه های سهروردی. فصلنامه سبک زندگی با محوریت سلامت، دوره ٢، شماره ٣، تابستان 1397، ص.:204- 197
بهشتی، محمد؛ ابوجعفری، مهدی؛ فقیهی، علینقی؛ اعرافی، علیرضا. (1379) آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن. ج. 2، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
بهشتی، محمد(1394). فلسفه تعلیم و تربیت اشراق. ج. 2، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
خجسته، سعیده؛ شریعتمداری، علی؛ نادری، عزت الله(پاییز 1393). بررسی مبانی انسان شناسی از منظر سهروردی و استنتاج های تربیتی مترتب با آن برای بهبود اهداف نظام آموزش و پرورش کشور ایران. فصلنامه پژوهش در فلسفه تعلیم و تربیت، سال اول، شماره اول، پاییز 1393، ص.: 20-7
سهروردی، شهاب الدین یحیی(1380). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. به تصحیح و تحشیه سید حسن نصر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صادقی حسن آبادی، رضا؛ عروجی، راضیه( 1385 ). سلوک عرفانی در حکمت الاشراق. فصلنامه اندیشه دینی، دانشگاه شیراز. ش 21 . ص.: 22-1
مجتهدی، کریم(1393). سهروردی و افکار او: تاملی در منابع فلسفه اشراق. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‏
نوروزی، رضاعلی؛ هاشمی اردکانی، حسن(بهار 1391). تحلیلی بر شناخت و اصول تربیت اشراقی از دیدگاه سهروردی. پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال بیستم، دوره جدید، ش. 14،   ص.:93-75
هاشمی، حسن (1399). الگوی نظری تعلیم و تربیت: با تاکید بر معرفت شناسی فلسفه اشراق سهروردی. تهران، رشد فرهنگ.