نگاهی به مفهوم سواد اطلاعاتی

ظهور جامعه اطلاعاتی، تحولات جدید در عرصه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی، نیازمندی های جدید در زمینه آموزش، رقابت فشرده جوامع در مسائل فرهنگی، اقتصادی، ... و همچنین تلاش دولتها برای سمت و سو دادن اهداف خود در راستای رسیدن به جامعه‌ای اطلاعاتی، نظام های آموزشی را ملزم به تغییر و دگرگونی متناسـب با اهداف جامعـه دانش‌ـ محور می‌گرداند و آموزش الکترونیک به منزلة انتخاب برتر شناخته می‌شود؛ به‌ویژه الزام شکل‌گیری این تحول در آموزش عالی به دلیل مشارکت داشتن این قشر در تولید دانش بیشتر احساس می‌شود. از این رو تدوین و تنظیم محتوای کتاب درسی دانشگاهی که جزو دارایی در این سیستم آموزشی محسوب می‌شود، اهمیت ویژه‌ای می‌یابد. "سواد اطلاعاتی" گسترش مفهوم سواد سنتی در پاسخ به جامعه‌ای است که ما در آن زندگی می‌کنیم، برای اینکه فردی از نظر اطلاعاتی با سواد باشد، باید بتواند تشخیص دهد اطلاعات در چه زمانی مورد نیاز است و توانایی یافتن، ارزیابی، و استفاده مؤثر از آن را داشته باشد... افراد دارای سواد اطلاعاتی کسانی هستند که آموخته باشند چگونه بیاموزند. آنها می‌دانند که چگونه یاد بگیرند، زیرا می‌دانند که دانش چگونه سازماندهی شده است و چگونه می‌توان اطلاعات مورد نیاز را پیدا کرد و از اطلاعات به‌گونه‌ای استفاده کرد که دیگران نیز بتوانند از آن بیاموزند. افراد دارای سواد اطلاعاتی برای یادگیری مادام‌العمر آمادگی دارند، چرا که همیشه می‌توانند اطلاعات مورد نیاز خود را پیدا کنند و از آن برای تصمیم‌گیری آگاهانه استفاده نمایند. امروزه، وجود رایانه‌ها و منابع الکترونیکی و استفاده از آنها توسط کاربران کتابخانه‌ها، باعث شده سواد اطلاعاتی را "سواد اطلاعاتی دیجیتالی" نیز بنامند. سواد اطلاعاتی دیجیتالی توانایی ارزیابی، مکان‌یابی، ترکیب، و استفاده بهینه از اطلاعات و شبکه‌های ارتباطی و منابع الکترونیکی است . شناسایی میزان به‌کارگیری استانداردهای سواد اطلاعاتی در سند ملی آموزش و پرورش می‌تواند بیانگر برنامه‌ریزیهای آتی در این زمینه باشد. در پژوهش حاضر با تکیه بر روشهای کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا و با استفاده از یافته‌های تحقیقات مرتبط و همچنین با انجام مطالعه بر روی سند ملی چشم‌انداز آموزش و پرورش، میزان به‌کارگیری استانداردهای سواد اطلاعاتی در دو ساحت علمی ـ فناوری و فرهنگی ـ هنری تا پایان دی‌ماه 1386 مطالعه شده است. برای جمع‌آوری داده‌ها از سیاهه وارسی و برای تجزیه و تحلیل یافته‌های کمّی تحقیق، از آزمون تحلیل «تی ـ استیودنت» استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد میزان به‌کارگیری استانداردهای سواد اطلاعاتی در ساحت علمی‌ـ فناوری سند ملی نسبتاً زیاد و در ساحت فرهنگی ـ هنری سند پایین‌تر از متوسط است و تعداد مقوله‌های مرتبط با استانداردها در سند ملی به میزان پایین‌تر از متوسط است. گنجاندن سواد اطلاعاتی برای آموزش مادام‌العمر و در سیاست های کلان آموزش و پرورش و سند ملی و توجه به سواد اطلاعاتی به عنوان عنصر کلیدی برای توسعه توانمندی های عمومی مورد نیاز برای اعتبارگذاری به همه برنامه‌های مهارت ‌آموزی و آموزشی، پیشنهاد شده است. کلیدواژه ها : سواد، سواد اطلاعاتی، استاندارد سواد اطلاعاتی، سند ملی چشم‌انداز آموزش و پرورش مقدمه : در طی دهه های اخیر، پژوهشگران موفق به کشف و معرفی بیش از 34 نوع سواد مفید ومدرن شده اند که سواد علمی با معنای مصطلح در نظام آموزشی ما، تنها یکی از آنها محسوب می شود. از جمله سواد های مفید و مدرن می توان به سواد فرهنگی، سواد اجتماعی، سواد سیاسی، اقتصادی، سواد رسانه ای، سواد اطلاعاتی، سواد کامپیوتری، سواد اینترنتی، سواد محیط کار و سواد خانوادگی و ... بویژه فن آوری اشاره کرد که هر یک تعریف، استاندارد ها و راهکارهای توسعه خویش را دارند. هر پدیده ای، به ویژه در زمینه ارکان و فلسفه وجودی آن پدیده، ارزش خاص خود را دارد.حرفه کتابداری همواره در تعامل مستقیم با جامعه است و آموزش یکی از ارقان آن تلقی می شود. با توجه به تعریف سواد از نظر مفهومی می توان گفت که سواد یعنی: توانایی خواندن و نوشتن برای رسیدن به مفاهیم قابل درک در رابطه با سواد اطلاعاتی، برداشت ها و نظرات دیگران را در یک نگاه اجمالی مرور خواهیم کرد تا بتوانیم هرچه بهتر از این دانش روز بهره مند شویم یعنی آموزش دیدن و به د یگران آموزش دادن را یاد بگیریم و از نهایت قدرت انتقال خود استفاده نماییم .نهاد های علمی و آموزشی با تمام توش و توان و سرمایه مادی و معنوی خود و نیز با استفاده از معلمان و اساتید وابزارها و روش های مختلف در حال انتقال مفاهیم علمی و آموزشی به دانش آموزان و دانشجویان و طالبان علم و اندیشه هستند. اما تغییرات علمی و فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی چنان شتاب گرفته اند که نهاد های علمی و آموزشی نمی توانند خود را با آن هماهنگ سازند و همه ی نیاز های افراد و سازمان ها را آموزش دهند.امروزه نظام های آموزشی دنیا برای غلبه بر مشکلات آموزش سواد اطلاعاتی را در دستور کار خود دارند، تا بدین ترتیب دانش آموزان و دانشجویان خود را با تغییرات علمی و آموزشی و نیازهای متغیر کاری آشنا سازند. نگاهی به مفهوم سواداطلاعاتی : در فرهنگ کتابداری سواد اطلاعاتی اینگونه تعریف شده است: آگاهی از قابلیت های محاسباتی و توانایی تشخیص و بیان روشن مسائلی که به کمک فن آوری رایانه ای قابل حل هستند . این آگاهی شامل برنامه ریزی برای رایانه نمی شود. و سواد اطلاع رسانی نیز به نظامی گفته می شود که برای سازماندهی، ذخیره سازی، باز یابی و اشاعه اطلاعات طراحی شده است. سواد اطلاعاتی : سواد اطلاعاتی(1) قابلیتی است که فرد را در دسترس مفید ومؤثر به اطلاعات، ارزیابی انتقادی آن و استفاده دقیق و خلاق از اطلاعات بدست آمده به منظور رفع نیاز های اطلاعاتی خویش توانمند می سازد. در بیانی دیگر، توانایی باز یابی و تفکر در باره اطلاعات وقدرت استفاده از اطلاعات به عنوان یکی از ضروریات کار، زندگی و برقراری ارتباط بین انسان هامی باشد. توانایی مکان یابی اطلاعات موردنیاز وتعیین بیشترین ربط و اعتبار برای حل مشکلات بنابراین می توان این دو مفهوم را چنین تعریف کرد: سواد اطلاعاتی قدرت دسترسی مؤثر به اطلاعات با ارزش، آگاهی چگونگی سازماندهی دانش واطلاعات، روش های مختلف جستجو، توان تشخیص مشکل، شناخت مؤثر ترین اطلاعات برای رفع آن و با سواد اطلاعاتی کسی که آموخته باشد چگونه بیاموزد. سواد اطلاعاتی دانشی است که به فرد کمک می‌کند تا بداند چگونه و کجا برای رسیدن به منابع دانش از فناوری اطلاعاتی استفاده کند.سواد اطلاعاتی مهارت و دانش دسترسی مؤثر به اطلاعات و ارزیابی آن هنگام نیاز است وبا شیوه تفکر رابطه مستقیمی دارد. پشتکار، توجه به جزئیات، و دقت در پذیرش عقاید منتشر شده صفاتی هستند که به پرورش این مهارت کمک می‌کنند. در تعاریف دیگری که در دهه 1980 ارائه شد، سواد اطلاعاتی به‌عنوان سواد در جامعه اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفت.در نیمه دوم دهه هشتاد میلادی، کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی از اصطلاح سواد اطلاعاتی به‌جای سواد کتابخانه‌ای استفاده کردند . گرچه ارزش اطلاعات درعصرحاضربرکسی پوشیده نیست,اما مشکلات دسترسی به اطلاعات مانع بزرگی درشناسایی اطلاعات مفید,دسترسی واستفاده ازآنهاست ومجهزبودن به سواداطلاعاتی یکی ازمهارت هایی است که می تواند چنین مشکلاتی را ازمیان بردارد. اغلب مردم چنین تصور می کنند که سواد اطلاعاتی مجموعه ای ازمهارت هایی است که نیازمند توانایی فنی یا به عبارت ساده تر توانایی "انجام دادن" است.اما حقیقت این است که لازمه سواداطلاعاتی علاوه برانجام دادن,فکرکردن نیز هست.بادسترسی به دریایی بیکران از اطلاعات,اهمیت تجزیه و تحلیل نیاز اطلاعاتی,آگاهی ازانواع منابع,ارزیابی ابزار دسترسی و تفسیرنتایج دربازیابی موفقیت آمیز اطلاعات بیشترمی شود. درنتیجه سواداطلاعاتی را مجموعه توانایی هایی تعریف کرده اند که به کمک آن ها می توان تشخیص داددرچه زمانی به اطلاعات نیازاست و به جابجایی, ارزیابی و به کارگیری موثر اطلاعات مورد نیازپرداخت.درقرن بیست و یکم که عصر اطلاعات نامیده شده است,شهروندان باسواداطلاعاتی سنگ بنای جامعه ای خواهندبود که درآن عدالت اجتماعی,ازرشداقتصادی بالقوه ای برخوردار است و افراد برای انجام امورحرفه ای شخصی وحتی تفریحی خود به مهارت های اطلاعاتی نیازدارند. ویژگی های سواد اطلاعاتی : سواد اطلاعاتی یکی از مشخصه های بارز جامعه اطلاعاتی است. همان طوری که سازمان ها و کشور در جستجوی افزایش سواد اطلاعاتی هستند، درک این نکته ضروری است که تکنولوژی فقط بخشی از راه حل است. سواداطلاعاتی، یک نگرش و مهارت جدید برای انجام وظایف در جامعه جدید به شمار می آید.فرد با سواد اطلاعاتی ارزش اطلاعات را تشخیص می دهدو تمایل به یادگیری دارد. زمانی که برای حل مشکل، نیازمند اطلاعات است توانایی پیداکردن وتحلیل آن را دارد، قادر است محتوای اطلاعاتی را با دید انتقادی ارزیابی کند . همچنین استفاده از محتوای اطلاعاتی را به درستی و با مهارت میتواند انجام دهد و از طرفی توانایی ایجاد محتوای کیفی را نیز دارد. بررسی ها بیانگر این نکته می باشد که سواد اطلاعاتی در بسیاری از افراد تحصیل کرده در سطح بسیار است. پس با توجه به استاندارد ها ی نه گانه که توسط انجمن کتابداران آمریکا در خصوص سوا د اطلاعاتی مشخص شده فرض است که با برنامه های بسیاری منسجم و آینده نگر به توسعه سواد اطلاعاتی در مراجعان بپردازد. امروزه کسانی از نظر اطلاعاتی با سواد خواهند بود که توانایی ودانش شناسایی، بازیابی و ارزیابی اطلاعات را دارا باشند. این مفهوم با خدمات اطلاع رسانی کتابدارن و حتی مراجعان آنها پیوندی نزدیک دارد. وسالهاست که کتابداران تلاش می کنند با استفاده از انواع ابزار و فناوری ها به طور مفید، برنامه های آموزش استفاده از کتابخانه و منابع آن را مطابق با دانش موضوعی و حوزه تخصصی مراجعان عملی سازند. در کشورهای دیگر، از اواسط دهه1980 کتابداران دانشگاهی با استفاده از ابزار فناوری اطلاعات، برنامه های آموزش استفاده کننده را با عنوان " سواد اطلاعاتی" به جای"سواد کتابخانه ای" ارائه کردند. یکی از مشکلات جدی فرا روی جامعه دانشگاهی ما آگاهی کافی نداشتن از شیوه های مفید و مؤثر کاوش، دسترس و تجزیه و تحلیل اطلاعات کسب شده از فناوری های مانند اینترنت و پایگاه های مختلف اطلاعات است و با افزایش استفاده روزافزون دانشجویان مقاطع مختلف از امکانات رایانه واینترنت، از یک عضو هیات علمی یا استاد راهنما انتظار می رود که بتواند دانشجویان را در اطلاع یابی علمی در این محیط پر شتاب و تغییر فناوری امروز هدایت کند. بعضی از انواع توانایی های مورد استفاده در سواد اطلاعاتی : * توانایی های فنی (سوا د رایانه ای) *توانایی های ذهنی(سواد عمومی یا سنتی) * توانایی های ارتباطی هفت اصل مهم در سواد اطلاعاتی عبارتند از: 1- توانایی تشخیص نیاز اطلاعاتی 2- شناسایی روش های دسترسی به اطلاعات 3- تدوین استراتژی های لازم برای جستجو 4- مهارت های جستجو ودسترسی 5 - توانایی مقایسه وارزیابی منابع 6- سازماندهی، کاربرد و برقراری ارتباط 7- نمایش اطلاعات و مشارکت در ایجاد دانش جدید مهارت های پیش نیاز برای فراگیری سواد اطلاعاتی : بررسی استاندارد های سواد اطلاعاتی (2) برای هر گروه نشان دهنده نیاز به کسب مهارت های فکری و نیز آشنایی با زبان انگلیسی به عنوان پیش نیاز و شرط لازم برای تسلط به مهارت های سواد اطلاعاتی است. استاندارد های سواد اطلاعاتی : استاندارد اول : دانشجویی دارای سواد اطلاعاتی است که بتواند بصورت مفید ومؤثر به اطلاعات دسترسی داشته باشد: الف- این دانشجو باید نشان دهد که نیاز به اطلاعات را درک می کند. ب- این دانشجو باید نشان دهد که می داند برای تصمیم گیری دقیق، اطلاعات لازم است. ج- این دانشجو باید قادر باشد منابع اطلاعاتی فراوانی را معرفی واز آنها استفاده کند. د- این دانشجو باید نشان دهد که به چگونگی تنظیم مرکز سمعی بصری کتابخانه وارد است. نحوه استفاده از فهرست کتابخانه را می داند و به چگونگی بازیابی اطلاعات به منظور حل مسئله یا پاسخ به یک سؤال اعم از منابع چاپی و غیر چاپی یا الکترونیکی مسلط است. استاندارد دوم : دانشجویی دارای سواد اطلاعاتی است که قادر باشد اطلاعات را بصورت کامل و انتقادی ارزیابی نماید: الف- این دانشجو باید قادر باشد بین حقیقت، داستان و اطلاعات سو گرفته فرق بگذارد. ب- این دانشجو باید قادر باشد صحت و اعتبار نویسنده و محتوی یک مدرک را تعیین کند. ج- این دانشجو باید قادر باشد ارتبط بین اطلاعات و نیازهای خودش را تعیین کند. استاندارد سوم : دانشجویی سواد اطلاعاتی دارد که بتواند از اطلاعات بطور دقیق و خلاق استفاده نماید : الف- این دانشجو باید قادر باشد اطلاعات را به گونه ای سازمان دهد که متناسب با نیاز های تکالیف درسی او و حل مسائلش باشد. ب- این دانشجو بایدبداند چگونه از اطلاعات به منظور تبادل ایده ها استفاده کند و نتیجه مناسب را دریافت نماید. نتیجه گرفته می شود که در مورد استاندارد 2 و 1 تعدادی از دانشجویان موفق بوده اند. نقش سواد اطلاعاتی در افزایش دموکراسی و توسعه : 1- سواد اطلاعاتی، افزایش آگاهی عمومی وتوسعه 2- سواد اطلاعاتی، رسانه ها، احزاب سیاسی و توسعه 3- سواد اطلاعاتی، حمایت از رشد و پیشرفت انسان و توسعه 4- سواد اطلاعاتی، بهره مندی از قدرت اطلاعات و توسعه 5- سواد اطلاعاتی، استقلال و توسعه نقش وب سایت کتابخانه ها در ارتقاء سواد اطلاعاتی : نقش وب در سایت کتابخانه ها به عنوان ابزاری برای توسعه سواد اطلاعاتی کاربران کتابخانه ها بدون محدویت زمانی و مکانی می توانند از منابع وب سایت استفاده کنند منابع اطلاعاتی موجود در روی سایت کتابخانه ها می تواند در این زمینه کاملا" مفید و مؤثر باشد. کاربران اینترنت برای دسترسی و استفاده بهینه از منابع اطلاعاتی باید به مهارت های سواداطلاعاتی تجهیز باشند وچنانچه یک وب سایت کتابخانه ای بااین رودیکرد تدوین شده می تواند وظیفه را به خوبی انجام دهد. قبل از طراحی وب سایت باید به موارد ذیل توجه کرد : 1- شناخت مخاطبان 2- وب سایت بعنوان مکمل آموزش کاربران نه جایگزین آن 3- آموزش کارکنان همزمان با توسعه وب سایت 4- ترسیم برونداد مورد نظر از طراحی وب سایت 5- حصول اطمینان از وجود منابع رایانه ای در جامعه استفاده کننده آنچه که اهمیت دارد آگاهی کتابداران نسبت به نیازهای کاربران و بویژه نیاز آنان برای یادگیری مهارت های سواد اطلاعاتی است. چنانچه وب سایت کتابخانه ها با چنین رویکردی طراحی وساخته شود کاربران اینترنت میتوانند با بهره گیری از منابع موجود در وب سایت کتابخانه مهارت های سواداطلاعاتی خود را ارتقاء بخشند ودر نتیجه استفاده بهتری از اطلاعات به عمل آوردند. آموزش سواد اطلاعاتی از سطح ساده به پیشرفته عبارتند از: 1. آموزش با گرایش منابع اطلاعاتی: در این نوع آموزش، بر شناساندن منابع اطلاعاتی تأکید می‌شود و استفاده از کتاب به‌عنوان بهترین گزینه برای ارتقای سطح دانش فراگیران مورد تأکید است. 2. آموزش با گرایش نظام‌ها و خدمات اطلاعاتی: در این نوع، بر آموزش چگونگی استفاده از نظام‌های‌اطلاعاتی و ابزارهای کمکی آنها تأکید می‌شود و طی آن مهارت‌های کتابخانه‌ای به افراد آموخته می‌شود. این مرحله بخشی از آموزش اطلاعاتی است، به شرط آنکه نظام‌ها و خدمات به‌عنوان ابزار استفاده از اطلاعات مورد توجه قرار گیرند. 3. آموزش با گرایش آموزش کاربران: در این نوع تأکید بر کاربران و نیازهای آنان است، عبارت هدایت کاربر جایگزین آموزش کتابخانه‌ای می‌شود. در این نوع آموزش کاربر جزء ضروری آموزش اطلاعاتی است و انسان بخشی از نظام ذخیره و بازیابی اطلاعات است. 4. آموزش با گرایش تمرکز بر روی اطلاعات: با پذیرش این نکته که تمامی آنچه که آموزش اطلاعاتی در پی آن است خود اطلاعات است، مهارت‌های اطلاعاتی به‌عنوان بخش لاینفکی از مهارت‌های زندگی افراد تلقی می‌شوند و روی توانایی فرد در مقابله با محیط تأثیر می‌گذارند. توجه بسیار زیاد به مهارت‌های اطلاعاتی در برخی موارد موجب غفلت از سایر مراحل آموزش اطلاعاتی شده و در مواردی نیز دانش مربوط به ماهیت و وجود اطلاعات مورد بی‌توجهی قرار گرفته است . تمام مراحل فوق در آموزش اطلاعاتی(3) حائز اهمیت است. طرح این چهار مرحله به مفهوم آن است که آموزش اطلاعاتی باید در سطوح مختلف و بسته به تقاضای محیط‌های اطلاعاتی افراد مختلف مورد توجه قرار گیرد. به بیان دیگر، محیط اطلاعاتی فرد در نهایت تعیین کننده سطح آموزش سواد اطلاعاتی است . شیوه های آموزش و یادگیری سواد اطلاعاتی : بوجود آوردن محیط های رسمی و غیر رسمی برای آموزش کتابخانه ای می تواند کاربران را در این امر یاری دهد. استفاده از شیوه های نوین در طی سال های اخیر حرکتی به سوی یادگیری اساسی و شیوه های مناسب از آنها را هموار کرده است. انتخاب شیوه های صحیح یادگیری در محیط های تخصصی و یا محیط های سنتی و محیط های جدید رایانه ای راباید مورد توجه قرار داد. و اینکه از چه روش هایی برای بیان شیوه های یادگیری می توان استفاده نمود تا حداکثر کارایی و اثربخشی را در محیط های مناسب داشته باشد. آموزش هایی مانند : آموزش از طریق رایانه، آموزش در حین خدمت که بصورت دوره ای انجام می شود استفاده از کلاس های رسمی که از طریق مراکز معتبر علمی در سطح کشور برگزار می گردد. آموزش هایی بر اساس دوره تخصصی و دروه های عمومی و برحسب نیاز استفاده از روش های خاص برای هر دوره . در آموزش های ضمن خدمت باید این را مد نظر داشت که این دوره ها نباید تکراری باشند بلکه از به روز بودن آنها اطمینان داشته باشند تا این کلاس ها بطور رسمی بتواند از کارایی مناسب برخوردار باشد البته این دوره هارا می توانند بصورت دورهای فصلی یا سالی برگزار گردانند و یا به صورت اختیاری و داوطلبانه با همکاری بخش های اینترنتی به روز باشند و بر حسب نیاز بخش ها از روش های آموزشی خاصی استفاده نمایند. ایجاد ارتباط بین آموزش های رسمی کتابخانه ای و مشاوره های فرد به فرد و استفاده از مهارت های متمرکز سواد اطلاعاتی می تواند رابطه مؤثری در بین اینگونه آموزش ها ایجاد نماید. همچنین می توان از الگو های مختلف تخصصی نیز در توسعه مهارت های آموزش حرفه ای مانند، دوره های مدرسه ای کتابخانه ها، برنامه های آموزش مداوم، سمینار ها، کارگاه های آموزشی، کنفرانس ها و آموزش بر پایه رایانه تعیین ومشخص نمود. ایجاد رابطه صحیح و منطقی بین کتابخانه و دیگر بخش های دانشگاهی که با کتابخانه ها ارتباط مستقیم دارند در رابطه با سواد اطلاعاتی و برنامه های آموزشی بر اساس الگو های مختلف سازمانده ای موفقیت در امر سواد اطلاعاتی و آموزش اولیه کتابخانه ای را بطور وسیع تحت تأثیر قرار می دهد و عاملی است برای اینکه دیگر بخش ها ی دانشگاهی تصوری جدید از کتابداران بعنوان همکاران خود داشته باشندو انتظارات کتابخانه ها را جهت چگونگی اجراء و تقویت ادامه برنامه های آموزشی تعیین کنند، هر چند آموزش کتابخانه از محیطی با محیط های دیگر متفاوت است، اما عملکرد آنها با دیگر بخش ها نیز در ارتباط می باشد. آموزش کتابخانه ای و تدریس سواد اطلاعاتی برای همه سطوح مختلف چه استاد و چه متخصصان و چه دانشجویان وهمه مراجعان به کتابخانه امری ضروری است و می تواند مفید و مؤثر باشد و آنها را دررسیدن به اهداف علمی و تجربه هایشان یاری رساندو انگیزه ای برای توسعه و انتقال اطلاعات از کتابخانه به مراکز دیگر تحقیقاتی با کیفیت بالا گردد. نیاز مندی های سواد اطلاعاتی کتابداران در یک دانشگاه وسیع، برنامه های آموزشی کتابخانه ای را نیز تسهیل می بخشد و می تواند با کلاس ها و دوره ها و بخش ها ی گروه های آموزشی، ادامه دهنده خدمات در حد اطمینان به دانشجویان، اساتید، و دیگراستفاده کننده گان از کتابخانه باشد. دستورالعمل‌ها و استانداردهای سواد اطلاعاتی در سایر کشور های جهان : انجمن کتابداران استرالیا، انجمن کتابخانه‌های آموزشگاهی آمریکا، و انجمن کتابخانه‌های ملی و دانشگاهی انگلیس اقدام به تهیه استانداردها و دستورالعمل‌هایی برای آموزش، فراگیری، و سنجش مهارت‌های سواد اطلاعاتی کرده‌اند که مجموعه‌ای از آن به شرح زیر است: 1) تشخیص نیاز به اطلاعات؛ 2) تشخیص ویژگی و میزان اطلاعات موردنیاز؛ 3) توانایی دستیابی به اطلاعات موردنیاز به‌صورت مفید و مؤثر؛ 4) توانایی بهره‌گیری از راهبردهای جست‌وجو؛ 5) ارزیابی منتقدانه اطلاعات و منابع اطلاعاتی به‌دست آمده؛ 6) توانایی استفاده از اطلاعات برای رسیدن به هدفی خاص مانند حل مسئله؛ 7) توانایی مقایسه اطلاعات به‌دست آمده با دانش موجود و افزودن به دانش؛ 8) شناخت وظیفه اجتماعی خود در دسترسی به اطلاعات و استفاده از آن؛ 9) گردآوری، سازماندهی، و دسته‌بندی اطلاعات به‌دست آمده یا تولید شده؛ و 10) آگاهی از اینکه سواد اطلاعاتی پیش‌نیاز یادگیری مادام‌العمر است. این توانایی‌ها نشان می‌دهد که سواد اطلاعاتی تنها مهارت نیست، بلکه یک روند فکری است که برای تقویت و شکل‌گیری آن باید به فرد آموزش داد . انجمن کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی (اِی. سی. آر. ال.) نیز در ژانویه 2000، استانداردهایی را برای اندازه‌گیری میزان برخورداری از توانایی‌های مربوط به سواد اطلاعاتی تصویب و منتشر کرد. این مجموعه از پنج استاندارد تشکیل شده است: در استاندارد نخست، این انجمن تأکید می‌کند دانش‌آموزی که از سواد اطلاعاتی برخوردار است ماهیت و گستره نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص می‌دهد. در استاندارد دوم، دانش‌آموز دارای سواد اطلاعاتی، به شیوه‌ای مؤثر و کارآمد به اطلاعات مورد نیاز دسترسی پیدا می‌کند. در استاندارد سوم، تأکید می‌شود که دانش‌آموز دارای سواد اطلاعاتی به روش نقادّانه به ارزیابی اطلاعات گرد آوری شده می‌پردازد و اطلاعات گزینش شده را با دانش پیشین خود تلفیق و نظام را ارزیابی می‌نماید. استاندارد چهارم، به این می‌پردازد که فرد دارای سواد اطلاعاتی چگونه از اطلاعات استفاده مؤثر می‌کند. در استاندارد پنجم این مجموعه، به درک دانش‌آموز دارای سواد اطلاعاتی از محیط اقتصادی، قانونی، و اجتماعی پرداخته و یادآور شده است که چنین فردی به شیوه‌ای اخلاقی و قانونی به اطلاعات دسترسی پیدا می‌کند و از آن استفاده می‌نماید. سواد اطلاعاتی و آموزش کتاب شناختی: پیوند مفهوم سواد اطلاعاتی با یادگیری رسمی باعث شده تا این مفهوم با علاقه و استقبال کتابداران روبه‌رو شود. کتابداران مفهوم سواد اطلاعاتی را برای توصیف نقش سنتی خود مناسب تشخیص داده‌اند و به این باور رسیده‌اند که تلاش در زمینه ارتقای سطح سواد اطلاعاتی افراد، در واقع ادامه تلاش‌های سنتی آنان در حرفه کتابداری است. بیشتر آنان نیز سواد اطلاعاتی را شکلی از آموزش کاربران، مهارت‌های کتابخانه‌ای، و یا حتی آموزش کتابخانه‌ای تلقی کرده‌انداگرچه این دیدگاه به‌عنوان دیدگاهی تنگ ‌نظرانه همواره مورد انتقاد قرار گرفته است. ارتباط مفهوم سواد اطلاعاتی و آموزش کتاب شناختی در متون مختلفی مورد بحث قرار گرفته، اما در مورد این نکته که مفهوم سواد اطلاعاتی جامع‌تر یا روزآمدتر از آموزش کتاب شناختی است اتفاق نظری صورت نگرفته است. آرپ بر این عقیده است که هیچ‌یک از این مفاهیم به خوبی تعریف نشده‌اند و سردرگمی امروزی اجتناب‌ ناپذیر است. در عوض، وایت معتقد است که برخی اهداف مورد نظر در مفهوم سواد اطلاعاتی اهدافی هستند که در آموزش کتاب شناختی نیز پذیرفته شده‌اند. رادر و کونز بر این عقیده‌اند که این دو مفهوم کاملا متمایز هستند و وجه تمایز آنها نیز در این است که آموزش کتاب شناختی پاسخی مربوط به موقعیتی خاص است، در حالی‌که سواد اطلاعاتی به یادگیری مادام‌العمر اشاره دارد که به‌واسطه آموزش افراد برای استفاده مؤثر از اطلاعات و ارزیابی آن کسب می‌شود. رادر معتقد است که این دو مفهوم نباید به‌عنوان دو مفهوم جایگزین یا رقیب تلقی شوند، بلکه سواد اطلاعاتی را باید به‌عنوان مفهومی گسترده‌تر تلقی کرد و آموزش کتابشناختی جزئی از آن است. کاران معتقد است سواد اطلاعاتی مفهومی کل‌نگر است و برای متخصصان اطلاع‌رسانی نقش‌های متعددی قائل است. اسنیولی و کوپر کاربرد مفهوم سواد اطلاعاتی را در متن آموزش کتابداری مورد بررسی قرار داده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که علی‌رغم وجود اختلاف نظرهایی در باب این مفهوم، که عمدتآ ناشی از عناصر کلی‌تر و خارج از حیطه موضوعی آن است، می‌توان به نظر واحدی در باب توصیف گرایش‌های رایج در آموزش کتابخانه‌ای دست یافت. آنان اشاره می‌کنند که این موضوع به خلق نوع جدیدی از آموزش کتابخانه‌ای می‌انجامد که می‌تواند جایگزین آموزش‌های سنتی شود. آنان در مطالعه خود واژه‌های دیگری را پیشنهاد می‌کنند، اما هیچ یک از آنها را، به دلایل متفاوت، مناسب تشخیص نمی‌دهند و در پایان چنین نتیجه‌گیری می‌کنند که مفهوم سواد اطلاعاتی هم دقیق و هم روشن است و با نقش بی همتای کتابخانه‌ها نیز همخوانی دارد. باودن نیز معتقد است که عبارت سواد اطلاعاتی را نباید برای توصیف آموزش شیوه استفاده از منابع اطلاعاتی یا دستیابی به مهارت‌های مرتبط با سواد رایانه‌ای و یا فرایندهای مربوط به جمع‌آوری و ارزیابی اطلاعات مورد استفاده قرار داد. این واژه باید مختص برنامه‌هایی باشد که کاربران را قادر می‌سازند مسیر خود را در غوغای دانش‌های موجود پیدا کنند . سواد اطلاعاتی و متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی: متون دهه 1990 نشان می‌دهد کتابداران در تمامی دنیا، چه در حیطه کار عملی و چه در نقش آموزش‌دهندگان در مدارس کتابداری، بسیار تلاش کرده‌اند تا در حرکت به سمت مفهوم سواد اطلاعاتی برای حرفه خود نقشی فعال داشته باشند. همچنین آنان تلاش می‌کنند تا این مفهوم را در رأس فعالیت‌های حرفه‌ای خود قرار دهند و بیشتر تمایل دارند تا به گسترش این مفهوم در کتابخانه‌های عمومی بپردازند. در بحث مربوط به ارتباط میان سواد اطلاعاتی و متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی، صاحب‌نظران دیدگاه‌های نظری متفاوتی ارائه کرده‌اند. مُرداک می‌گوید: "این دیدگاه که سواد اطلاعاتی را ابزاری تلقی می‌کند که کاربران کتابخانه را قادر می‌سازد تا نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص دهند و اطلاعات مورد نظر خود را بیابندو مدیریت نمایند، باعث می‌شود که آموزش مهارت‌های مرتبط با سواد اطلاعاتی در حیطه کار کتابداران قرار گیرد و آنان با چالش‌های جدی مواجه شوند". سیر تحول آموزش استفاده کننده و سواد اطلاعاتی در خارج از ایران : بررسی سیرتاریخی آموزش استفاده کنندگان در کتابخانه ها نشان دهنده ی تلاش کتابداران در توانمند سازی جامعه نسبت به استفاده از منابع عظیم دانش بشری است.همچنین می توان دریافت که چه عواملی موجب رشد نقش آموزشی کتابخانه ها شدند، چه تجربه های موفقی وجود داشته و چرا برخی از تلاش ها موفق نبودند.به طور کلی آشنایی با روند شکل گیری نقش آموزشی کتابخانه ها موجب یادگیری تجربه های مثبت و عدم تکرار اشتباه ها می شود. مروری بر سیر تحول آموزش سواد اطلاعاتی: اورت(EWert 1986) تاریخچه مختصری از آموزش استفاده کننده در آلمان در قرن هفده و هجده ارائه می دهد. این فعالیت به طور تقریب، در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به صورت بسیار ابتدایی در ایالات متحده آغاز شد . بر اساس اطلاعات او گویا در آلمان از قرن هجده آموزش ساده ای برای مراجعان وجود داشته است.نظام آموزشی آمریکا که بر اساس نظام آموزشی آلمان شکل گرفته، به احتمال در زمینه آموزش مراجعان نیز متاثر از آلمان بوده است ولی به تدریج در این کشور رشد کرده ودر بسیاری از جهات از کشور های دیگر پیشی گرفته است. سواد اطلاعاتی ازدید گاه وبر و جانسون : سواد اطلاعاتی به معنای توانایی در اتخاذ رفتار اطلاع یابی مناسب به منظور شناسایی اطلاعات مورد نیاز برای تامین نیازهای اطلاعاتی است، به طوری که دسترسی به اطلاعات مورد نظر به استفاده صحیح، اخلاقی و مؤثر از اطلاعات در جامعه منجر شود. اطلاعات مورد نیاز ممکن است از طریق هر کانال یا رسانه ای که میسر باشد به دست آید. سواد اطلاعاتی از دیدگاه گاه کارول کولتاو : سواد اطلاعاتی و سواد کارکردی ( توانایی خواندن و استفاده از اطلاعات در زندگی روزمره، تشخیص نیاز اطلاعاتی، جست‌وجوی اطلاعات برای تصمیم‌گیری آگاهانه) بسیار به یکدیگر نزدیکند. لازمه سواد اطلاعاتی، توانایی کنترل اطلاعات تولید شده توسط رایانه‌ها و رسانه‌های ارتباط جمعی است. تحولات اجتماعی و فناورانه نیازمند مهارت و دانش جدید است. سواد اطلاعاتی از دیدگاه گاه جان اولسن و بیل کونز: سواد اطلاعاتی درک نقش و قدرت اطلاعات، توانایی یافتن، استخراج، و استفاده از اطلاعات در تصمیم‌گیری‌ها توسط فرد است. همچنین توانایی تولید و دستکاری اطلاعات با استفاده از فرایندهای الکترونیکی، مهارت‌هایی هستند که جزء مهارت‌های سواد اطلاعاتی محسوب می شوند. سواد اطلاعاتی ازنظرهای زیردرجوامع امروزمد نظر است: - نقش سواد اطلاعاتی علاوه بررضایت فردی درتوسعه اقتصادی, اجتماعی, فرهنگی و سیاسی - توجه کشورهای آزاداندیش به ارتقای سواداطلاعاتی شهروندان به عنوان ابزاراساسی توسعه اقتصادی, اجتماعی وفرهنگی -تاکید عمده ترین برنامه های کشورها برتغییرنظام آموزش مدارس و دانشگاه ها و تحول درعملیات کتابخانه ای -نقش کتابخانه های عمومی درارتقا سواد اطلاعاتی در برنامه های این جوامع نتیجه گیری : - عمده ترین گرایش آموزشی دانشگاه ها و موسسات داخل در حوزه دروس فناوری اطلاعات ( آموزش انواع نرم‌افزارها، طراحی وب سایت تجارت الکترونیک و در سطح عمومی تر آموزش مهارت های هفتگانه رایانه) است. - دانشگاه الکترونیک تهران، علم وصنعت‌، صنعتی شریف، علوم حدیث و مرکز اسلامی از راه دور تمرکز بیشتری بر واحدهای تخصصی داشتند. - تعداد موسسات و سازمان های خارج از کشور که از این نوع آموزش جهت توسعه منابع انسانی خود استفاده می‌کنند، بیشتر از سازمان ها و موسسات داخل کشور است. - سازمان ها و موسسات خارج از کشور در ارائه آموزش الکترونیک اهدافی کاملاً تجاری و جهانی دارند. به عنوان مثال شرکت کداک با روش آموزش الکترونیک کارکنان خود را به طور واحد و استاندارد تحت آموزش قرار می دهد و شرکت جنرال الکتریک هدف از اجرای آموزش الکترونیک را دستیابی به تجارت و نیروی کار جهانی می داند. - رعایت الزامات آموزشی الکترونیک برای اجرای این نوع آموزش در سازمان ها و موسسات ضروری است. - آموزش الکترونیک درایران با توجه به ویژگی های خاص جمعیتی و موسسات و سازمان های کلان نیازمند رشد و توسعه است. - پیشنهاد : - بر اساس مباحث فوق پیشنهاد می شود که : - مدیران ارشد سازمان ها ومؤسسات باید برای سازمان و مؤسسه خود چشم‌انداز و راهبرد‌های مدونی را تدوین کنند و بر اساس راهبرد‌های آموزش و توسعه منابع انسانی در جهت اجرای آموزش الکترونیک اقدام کنند. - قبل از اجرای آموزش به روش جدید، سازمانها باید مطالعات جامع تحلیلی وتطبیقی را در زمینه اجرای آن روش انجام دهند واز نتایج حاصل از این مطالعات در اجرای آن استفاده کنند. - از نتایج حاصل از انجام مطالعات تحلیلی وتطبیقی جهت توجیه مدیران ارشد و جلب موافقت آنها در اجرای آن روش استفاده شود. - سازمان ها قبل از اجرا باید از تجارب سایر موسسات داخل و خارج (‌در زمینه الزامات و مشکلات) استفاده کنند. - آموزش الکترونیک با توجه به حجم دوره‌های آموزشی هر مؤسسه وسازمان در فاز‌های مختلف اجرا شود. - طراحی، تهیه‌، تدوین وتولید محتوای الکترونیک باید بر اساس اولویت‌بندی مدیریت آموزش و برنامه‌ریزی هر سازمان صورت بگیرد. - کاربران اولیه سیستم از میان کارکنان ویا فراگیرانی انتخاب شوند که تسلط کافی را در استفاده از رایانه داشته‌ باشند. - سازمان ها برای طراحی سیستم مدیریت آموزش ویادگیری به تشکیل تیم تخصصی مجرب با تخصص های مختلف اقدام کنند تا فرایند آموزش را تحلیل کنند وسپس نرم‌افزار این سیستم را سفارش دهند. - مدیران و نماینده کارکنان باید از سیستم های موجود آموزش الکترونیک بازدید کنند. - قبل از اجرای سیستم باید برای مدیران و کارکنان سازمان کارگاه آموزشی، آموزش الکترونیک برگزار شود. فهرست منابع : 1- سایت اینترنتی دانشگاه فردوسی مشهد:www.um.ac.ir 2- پریرخ، .مهری:آموزش سواد اطلاعاتی : http://news.um.ac.ir/news-2656.html 3- طباطبایی، ناهید. بررسی مفهوم سواد اطلاعاتی