اسناد دولتی و مکاتبات رسمی از ابزارهای مهم تحقیق در دورانهای مختلف تاریخ است و البته برای شناخت زوایای گوناگون تاریخ ایران نیز بسیار با اهمیت. در ایران، برخلاف برخی از کشورهای دیگر، به دلایل سیاسی و اجتماعی هیچگاه بایگانی ها یا مراکز حفظ اسناد وجود نداشته و اگر داشته در دسترس همگان نبوده و اصولاً چنین نهادهایی در ایران سابقۀ دیرینه ای ندارد..
ظاهرًا بایگانی رسمی اسناد در ایران، از آغاز دورۀ ناصرالدین شاه و صدارت امیرکبیر آغاز گردید. امیرکبیر، چنانکه از مضمون پاره ای از نامه های او برمی آید، در نگهداری مکاتبات رسمی دوران صدارت خود کوشش می ورزیده است. ناصرالدین شاه شخصاً به گردآوری اسناد علاقه داشته و نگهداری نامه های روزانۀ امیر، خود دلیلی بر این موضوع است. از این زمان، اسناد بیشتر در دو مرکز نگهداری می شد بایگانی وزارت امور خارجه و کتابخانۀ سلطنتی. بعدها دسته ای از اسناد محل اخیر، به وزارت خارجه منتقل گردید. اما تا پیش از دوران مشروطه همچنان بخشی از اسناد مهم سیاسی نزد رجال کشور و خانواده های آنان باقی می ماند که برخی از آنها اکنون در کتابخانه های مجلس، ملی، ملک و دانشگاه تهران نگهداری می شود.
کتاب حاضر مجموعۀ نامه های روزانۀ امیرکبیر به ناصرالدین شاه و دیگران است. تعداد نامه های روزانۀ امیر با توجه به دوران صدارت او شاید بیش از هزار مکتوب بوده اما اکنون بیش از نیمی از آنها در دست نیست. از مطالعۀ این نامه ها، که جزو مدارک اصلی تاریخ این دوره است، میتوان برحوادث مهم آن عصر، که در دورۀ کوتاه و پربار صدارت امیر به وقوع پیوسته، آگاه شد.
میرزا تقی خان امیرکبیر در شمار معدود سیاست پیشگان ایران در دو سده ی اخیر است که از همان آغاز آشنایی با دنیای سیاست و ورود به آن دریافت که ایران از دنیای متمدن در حال صنعتی شدن آن روزگار عقب افتاده و این فاصله به سرعت در حال افزایش است. با شکل گیری این اندیشه در ذهن جستجوگر وی به دنبال راه های مقابله با آن رفت و با دانشی که از اوضاع جهان به دست آورد کوشید بنیان های کارسازی در ایران به وجود آورد. او سفری طولانی به روسیه داشت، سپس به عنوان سفیر فوق العاده مأمور حل و فصل مسائل مرزی ایران و عثمانی شد و سه سال مداوم در آن کشور به سر برد و دریافت که عثمانی ها نیز در برخی امور به پیشرفت های آشکارتری رسیده اند.
چون به ایران بازگشت در دستگاه ولیعهد، ناصرالدین میرزا، به کار پرداخت. با درگذشت محمدشاه، او ولیعهد را که مالی در بساط نداشت با درایت و کاردانی به پایتخت رساند و بر تخت سلطنت نشاند و همان اوقات به مقام صدارت دست یافت. امیرکبیر در مدت سه سال و اندی که تصدی این مقام را داشت خدمات فراوانی به کشور کرد. و راه توسعه و گسترش علوم و صنایع جدید را در ایران گشود. او را باید در حقیقت بنیان گذار ایران نو به شمارآورد.
این اثر به سه جلد تقسیم شده است:
1. جلد اول: نامههای امیرکبیر به ناصرالدین‌شاه مشتمل بر دو بخش: الف) نامههای امیر به شاه ب) گزیدهای از نامههای امیرکبیر به دیگران.
2. جلد دوم: اسناد و نامه‌هایی از امیرکبیر مشتمل بر پنج بخش: الف) میرزا تقی‌خان امیرکبیر بر پایه اسناد، ب) نامههای امیرکبیر به ناصرالدین شاه، ج) پانزده نامه از ناصرالدین شاه به امیرکبیر، د) نامههای امیرکبیر به دیگران در دوره صدارت، ه) اسناد و نوشته‌های گوناگون درباره امیرکبیر.
3. جلد سوم: «نوادرالامیر» و داستانهای تاریخی درباره امیرکبیر.
فهرست
دیباچه ....... ................. ....... ................................ ....................... . ١٩
امیرکبیر از نگاه قائم مقام ............................... ................................ ....... . ٢۵
جلد اول: نامه های امیرکبیر به ناصرالدین شاه ............................... ................. . ٢٣
پیشگفتار چاپ دوم ........... .................... ................................ .......... . ٢٩
مقدمۀ چاپ اول ............ ................... ................................ ............ . ٣١
نگاه اجمالی به اسناد و نامههای امیرکبیر ......... ...................... ..................... . ۵٧
نامه های امیرکبیر به ناصرالدین شاه ..... .......................... ........................... . ۶۵
گزیدهای از نامههای امیرکبیر به دیگران .... ...................... ......................... . ١٧١
نامۀ امیرکبیر به حاج میرزا آقاسی ... .......................... ............................. . ١٧١
نامۀ امیرکبیر به حاج میرزا آقاسی در باب محمّره ... ...................... ............... . ١٧٢
نامۀ امیرکبیر به حاج میرزا آقاسی ............................... ............................ . ١٧۴
نوشته های امیرکبیر هنگامی که در ارزنة الروم بوده ............................ .............. . ١٧٨
نامۀ امیرکبیر به وزرای مختار روس و انگلیس ............................. .................. . ١٨٠
نامۀ امیرکبیر به ملک قاسم میرزا فرمانروای آذربایجان در باب مأموریت مشیرالدوله ...... . ١٨١
نامۀ امیرکبیر به کُنت دو سارتیژ وزیرمختار فرانسه در ایران ......................... ........ . ١٨٢
نامۀ امیرکبیر به کنت دو سارتیژ سفیر فرانسه در ایران ............................ ........... . ١٨٢
نامۀ دیگر امیرکبیر به وزیرمختار فرانسه در ایران ............................ ................ . ١٨۴
نامۀ امیرکبیر به محمدخان، مصلحتگذار ایران در اسلامبول ............................. .... . ١٨۵
پاسخ امیرکبیر به فرنت صاحب ............... ................ ............................. . ١٨٧
نامۀ امیرکبیر به میرزا جعفرخان مشیرالدوله ............................... ................... . ١٨٧
نامۀ امیرکبیر در توصیۀ سفیر بخارا به مأموران بین راه ........................... ........... . ١٨٨
نامۀ امیرکبیر به رشید پاشا صدراعظم عثمانی ............................... ................. . ١٨٩
نامۀ امیرکبیر به وزرای مختار مقیم تهران ............................... ...................... . ١٩٠
نامۀ امیرکبیر به محمدخان، مصلحتگذار سنپطرزبورغ ............... ................ ....... . ١٩٢
نامۀ امیرکبیر به مسیو جان داود ..................... .......... .... .......................... . ١٩٢
نامۀ امیرکبیر به وزرای مختار روس و انگلیس ............................... ................. . ١٩٣
نامۀ امیرکبیر به حاجی میرزا محمدخان کارپرداز ایران در هشترخان ......................... . ١٩۶
دستورالعمل امیرکبیر برای مأموریت میرزا حسین خان سپهسالار .............................. . ١٩٧
پاسخ نامۀ امیرکبیر به وزرای دولتین متوسطین ........ ....................... ................. . ١٩٩
دستورالعمل امیرکبیر به رضاقلی خان هدایت در مأموریت خوارزم ............. ............ . ٢٠١
نامۀ امیرکبیر به میرزا حسن کارپرداز ارزنة الروم ............................. ................. . ٢٠٢
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار روسیه ........... ...... ............. ........................... . ٢٠٣
نامۀ امیرکبیر به اینچلف، کنسول روسیه در تبریز ............................... ................ . ٢٠۴
نامۀ امیرکبیر به کلنل شیل وزیرمختار انگلیس ........... .................... ................. . ٢٠۵
نامۀ امیرکبیر به سفیر کبیر عثمانی و وزرای مختار روس و انگلیس ............. ......... . ٢٠۵
نامۀ امیرکبیر به مسیو جان داود ...... ...... ................... ............................. . ٢٠۶
نامۀ امیرکبیر به مهدی خان ................ ........ ....... ................................ . ٢٠۶
یادداشت امیرکبیر دربارۀ ورثۀ ملکالکتاب ............................. ................... . ٢٠٧
به جان داودخان در باب خرید کشتی نوشته ............................... .................. . ٢٠٨
رشیدی نوشته .................. . ٢٠٨ «
به جان داودخان در باب استخدام استاد ماهوتباف نوشته ............................... ..... . ٢٠٨
بخشی از نامۀ امیرکبیر به دالگوروکی، سفیر روسیه در ایران ............................... ...... . ٢٠٩
نامۀ به نایب الحکومۀ یزد در سفارش مؤبد موبدان .. ............................. .............. . ٢١٠
بخشی از نامۀ امیرکبیر به نسلرود، صدراعظم روسیه .. ............................. ............ . ٢١١
نامه به مهدیقلی میرزا، حاکم مازندران .... ..... ...................... ........................ . ٢١٢
نامۀ دیگر امیرکبیر به مهدیقلی میرزا، حاکم مازندران ... ...... ...................... ........... . ٢١٣
نامه به سفیر روسیه ... .... ........................ ................................ ....... . ٢١٣
نامه به صید محمدخان، سردار هرات ............. .. ............... ....................... . ٢١۵
نامۀ امیرکبیر به سفرای روسیه و انگلیس دربارۀ یورش مردم ارزروم به سفارت ایران ٢١٧
نامۀ امیرکبیر دربارۀ پیشرَوی عثمانی در مرز آذربایجان ..... ......................... ......... . ٢١٨
توضیحات جلد اول ...... . ........................ ................................ ......... . ٢٢١
اعتمادالسلطنه، حاج علی خان فراشباشی .............................. ....................... . ٢٢١
تامسن، تیلور .......... ..................... ................................ ................. . ٢٢٢
جان داود خان .............. ................. ................................ ................ . ٢٢٢
چراغعلی خان زنگنه .............. ................. ................................ .......... . ٢٢٢
حسامالسلطنه، سلطانمراد میرزا ...... ......................... ............................... . ٢٢٣
درخانه سلیمانخان........................ ................................ ..................... . ٢٢۴
شیل، سرگرد سِر جوستین ............................. ................................ ..... . ٢٢۵
صدرالممالک اردبیلی ............................... ................................ ........ . ٢٢۶
صید محمدخان ظهیرالدوله .............................. ................................ ... . ٢٢۶
عباس میرزا ملک آرا ................ ............... ................................ .......... . ٢٢۶
عزت الدوله ... ............................ ................................ .................. . ٢٢٧
فرانت، سرهنگ فرانسیس .............................. ................................ .... . ٢٢٩
کتابچۀ املاک حاجی میرزا آقاسی ............................ ............................. . ٢٢٩
محمدحسن خان . .............................. ................................ ............ . ٢٣٠
محمدخان، کاردار ایران در استانبول .......................... ............................ . ٢٣١
محمدعلی خان شیرازی ......... ...................... ................................ ...... . ٢٣١
مشیرالدوله، میرزا جعفر خان ............................... ................................ .. . ٢٣١
معیّرالممالک، دوستعلی خان نظامالدوله .............................. ........................ . ٢٣٢
مؤتمنالملک، میرزا سعید خان انصاری ............................... ........................ . ٢٣٣
مهد علیا ........ ...................... ................................ ................... . ٢٣۴
میرزا فضلالله وزیرنظام .... ........................... ................................ ....... . ٢٣۵
نصرتالدوله، فیروز میرزا ... ............................ ................................ ..... . ٢٣۵
وزیرنظام، میرزا حسن خان .............................. ................................ .... . ٢٣۶
مآخذ مقدمه و تعلیقات ............................... ................................ ....... . ٢٣٧
جلد دوم: اسناد و نامه های امیرکبیر ............................... .......................... . ٢٣٩
پیشگفتار چاپ دوم ............................... ................................ .......... . ٢۴٣
مقدّ مۀ چاپ اول ............................... ................................ ............. . ٢۴۵
میرزا تقی خان امیرکبیر بر پایۀ اسناد ........................... ............................ . ٢۴٩
بخش اول: نامه های امیرکبیر به ناصرالدین شاه ......................... ................... . ٢٨۵
چند نامۀ امیرکبیر از آلبوم شمارۀ ١٧٠ سازمان اسناد ملی ایران .................... ...... . ٢٨۵
بخش دوم: چند نامه از ناصرالدین شاه به امیرکبیر ....................... ................ . ٢٩٩
نامۀ ناصرالدین شاه به عضدالملک در سفارش بازماندگان امیرکبیر ................... .. . ٣٠٢
نامۀ ناصرالدین شاه به امیرکبیر ........................... ................................ . . ٣٠٣
نامۀ ناصرالدین شاه به امیرکبیر در عزل او ........................ ........................ . ٣٠۴
بخش سوم: نامههای امیرکبیر به دیگران در دوران صدارت .................... ......... . ٣٠۵
نامۀ امیرکبیر به ظفرالدوله ............................... ................................ .... . ٣٠۵
نامۀ امیرکبیر به کدخدایان انارک ............................... ............................. . ٣٠۶
نامۀ امیرکبیر به غراف سارتیژ سفیر فرانسه ............................. ..................... . ٣٠۶
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار روس ............ ................... ............................. . ٣٠٧
نامۀ امیرکبیر به عباس خان بیگلربیگی استراباد .............................. ................ . ٣٠٧
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار روس و انگلیس ............................. .................... . ٣٠٨
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار انگلیس ................ ............... ........................... . ٣١٠
نامۀ امیرکبیر به سهامالدوله کارگزار خوزستان و لرستان .......................... ......... . ٣١١
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار انگلیس ...... ......................... ........................... . ٣١٢
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار روسیه ..... .......................... ............................ . ٣١٢
نامۀ امیرکبیر به جانشینی دولت بهیّۀ روسیه [والی قفقاز] ........................ ........ . ٣١۴
نامۀ امیرکبیر به احمد خان ............................... ................................ .. . ٣١۵
نامۀ امیرکبیر به سهامالدوله ...... ......................... ................................ . . ٣١٧
نامۀ امیرکبیر به سلیمان خان سهامالدوله .............................. ..................... . ٣١٨
نامۀ امیرکبیر به فرنت صاحب ...... ......................... ............................... . ٣١٩
نامۀ امیرکبیر به یارمحمد خان، وزیر هرات ............................ .................... . ٣٢١
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار انگلیس ............................... .......................... . ٣٢١
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار روسیه ............................... ............................ . ٣٢٣
نامۀ امیرکبیر به وزرای مختار روس و انگلیس ............................. ................ . ٣٢٨
نامۀ امیرکبیر به حمزه میرزا ........ ....................... ................................ . . ٣٢٩
فیروز میرزا، حکمران فارس ............. .................. ............................... . ٣٣٠
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار روسیه............. .................. ............................ . ٣٣٠
نامۀ امیرکبیر به شیل، وزیرمختار انگلیس ............................... .................... . ٣٣١
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار روسیه .......... ..................... ........................... . ٣٣١
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار روسیه ............................... ............................ . ٣٣٢
نامۀ امیرکبیر به فیروز میرزا نصرتالدوله، والی فارس ............................. ......... . ٣٣۵
نامۀ امیرکبیر به سهامالدوله ................... ............ ................................ . . ٣٣۶
نامۀ امیرکبیر به خانلر میرزا، والی خوزستان ............................... ................. . ٣٣٧
نامۀ امیرکبیر به میرزا جعفر خان مشیرالدوله ............................... ................. . ٣٣٨
نامۀ امیرکبیر به حشمتالدوله حمزه میرزا، حکمران آذربایجان............................. . . ٣٣٨
نامۀ امیرکبیر به وزرای مختار دولتین روس و انگلیس ........................... .......... . ٣٣٩
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار دولت روسیه ............................... ...................... . ٣۴٠
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار انگلیس ...... ......................... .......................... . ٣۴٠
نامۀ امیرکبیر به ایلچی بزرگ دولت عثمانی ............................... ................... . ٣۴١
نامۀ امیرکبیر به وزرای مختار روس و انگلیس ............................... ................ . ٣۴٢
نامۀ امیرکبیر به وزرای مختار دولتین متوسطین [روس و انگلیس] .......................... . ٣۴۵
نامۀ امیرکبیر به سامی افندی، ایلچی بزرگ دولت عثمانی .......................... ....... . ٣۴۵
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار روسیه ... ............................ ............................ . ٣۴٧
نامۀ امیرکبیر به میرزا مصطفیٰ خان، منشی وزارت خارجه ......................... ...... . ٣۴٨
نامۀ امیرکبیر به ظهیرالدوله ..... .......................... ................................ . . ٣۴٩
پاسخ امیرکبیر به نامۀ یارمحمد خان ....... ........................ ......................... . ٣۴٩
نامۀ امیرکبیر به محمدولی خان، بیگلربیگی استراباد ............................. ........... . ٣۵٠
نامۀ امیرکبیر به چراغعلی خان زنگنه [سراجالملک] ............................. ........... . ٣۵١
نامۀ امیرکبیر به غراف صاحب ...... ......................... .............................. . ٣۵١
نامۀ امیرکبیر به وزرای مختار [روس و انگلیس] ............................. ............... . ٣۵٢
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار روسیه ....... ........................ ........................... . ٣۵۵
نامۀ امیرکبیر به مسیو جان ........... .................... ................................ . ٣۵٧
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار انگلیس .......... ..................... ......................... . ٣۵٨
نامۀ امیرکبیر به وزرای مختار [روس و انگلیس] ............................ ............... . ٣۵٩
نامۀ امیرکبیر به مهدیقلی میرزا، حاکم مازندران ............................. ............... . ٣۶٢
فرمان امیرکبیر در اواخر دورۀ محمد شاه و دورۀ وزیرنظامی ......................... .... . ٣۶٣
نامۀ امیرکبیر به میرزاحسن خان، وزیرنظام آذربایجان ........................... .......... . ٣۶۴
نامۀ امیرکبیر به علی ویردی بیک، از رؤسای افواج آذربایجان ........................ ... . ٣۶۵
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار دولت اسپانیول مقیم اسلامبول ......................... ....... . ٣۶۶
نامۀ امیرکبیر به محمدخان مصلحت گزار ایران در اسلامبول ........................... ..... . ٣۶٧
نامۀ امیرکبیر به جنرال، قونسول روسیه در تبریز ............................ ............... . ٣۶٧
نامۀ امیرکبیر به محمدولی خان، حاکم استراباد ............................. ............... . ٣۶٨
نامۀ امیرکبیر به محمدتقی خان معمارباشی .............................. ................... . ٣۶٨
نامۀ امیرکبیر به عباسقلی خان، حاکم کاشان .............................. ................. . ٣۶٩
نامۀ امیرکبیر به وزیرمختار انگلیس ............. .................. .......................... . ٣۶٩
بخش چهارم: اسناد و نوشته های گوناگون دربارۀ امیرکبیر ........................ ........ . ٣٧٣
فرمان محمد شاه خطاب به میرزا تقی خان امیرکبیر درخصوص شرکت در کنفرانس ارزنة الروم. ٣٧٣
فرمان دیگر محمد شاه به میرزا تقی خان امیرکبیر............................ ............... . ٣٧۴
فرمان دیگر محمد شاه به امیرکبیر درخصوص مذاکرات ارزنة الروم ...................... . ٣٧۴
مذاکرات امیرکبیر در ارزنة الروم ............................................... . ٣٧۶
نامۀ حاجی میرزا آقاسی به امیر ............................. .............................. . ٣٨٠
نامۀ حاجی میرزا آقاسی به معیّرالممالک ........................... ...................... . ٣٨١
نامۀ دیگر دربارۀ امیرکبیر ............................. ................................ .... . ٣٨١
نامۀ مهد علیا به ناصرالدین شاه دربارۀ عزتالدوله و ازدواج او با امیرکبی............... . ٣٨١
نامۀ ناصرالدین شاه در اینباره به امیرکبیر ........................... ...................... . ٣٨١
نامۀ شاه به مهد علیا ...... ......................... ................................ ....... . ٣٨٢
قبالۀ ازدواج امیرکبیر و عزّتالدوله............................... ........................... . ٣٨٢
نامه به امیرکبیر دربارۀ فتنۀ حسن خان سالار ........................... .................. . ٣٨۴
نامه به امیرکبیر در باب قضایای سالار و محاصرۀ مشهد ............. ............ ...... . ٣٨۵
قرارنامۀ ممنوعیت ورود کنیز و برده به ایران [در عهد امیرکبیر] ..................... ... . ٣٨۶
نامه به امیرکبیر دربارۀ تولد معینالدین میرزا فرزند ناصرالدین شاه ....................... . ٣٨٨
گزارش به ناصرالدین شاه و دستور وی به امیر ........................... ................ . ٣٨٨
نامهای از اسماعیل گلدوز که در روسیه میزیسته و به ایران بازگشته است .............. . ٣٨٩
متن نامۀ مادر میرزا تقی خان امیرکبیر به او ............................. ................... . ٣٩٠
[دستورالعمل ناصرالدین شاه به مأمورین تبعید امیرکبیر] .......................... ........ . ٣٩٠
بخشی از نامۀ میرزا آقاخان نوری به صدر دیوانخانه دربارۀ امیرکبیر ....................... . ٣٩٢
نامۀ میرزا آقاخان نوری به صدر دیوانخانه در باب امیرکبیر .......................... ...... . ٣٩٢
نامۀ میرزا آقاخان به میرزا شفیع خان دربارۀ امیرکبیر ............................ ........... . ٣٩٣
نامۀ ناصرالدین شاه به سهراب خان ........... .................... ......................... . ٣٩٣
نامۀ میرزا احمد خان ساعدالملک فرزند امیر راجع به حقوق و خدمات پدرش به یکی از رجال. ٣٩٣
پاسخ نامۀ ساعدالملک .. ............................. ................................ .... . ٣٩۴
گزارشی دربارۀ دکاکین بازار میرزا تقی خان امیرکبیر پس از مرگ او ...................... . ٣٩۵
خواستگاری میرزا احمد خان ساعدالملک فرزند امیرکبیر ............................. ...... . ٣٩۶
یادگار همسفری با امیرکبیر در سفر اصفهان ............................... ................... . ٣٩۶
نامۀ انتقادی دربارۀ میرزا آقاخان نوری به ناصرالدین شاه ............................ ....... . ٣٩٧
اقرارنامۀ میرزا آقاخان نوری پس از برکناری امیرکبیر از صدارت و قبل از مر............. . ٣٩٧
نامۀ حاجی میرزا آقاسی به امیرکبیر ....... ........................ .......................... . ٣٩٨
نامۀ غراف سرتیژ وزیرمختار فرانسه به امیرکبیر ............................ ................. . ۴٠٠
نامۀ وزیر مخصوص دولت فرانسه به اتابک اعظم امیرکبیر .......... .............. ...... . ۴٠٠
نامۀ وزیرمختار روسیه به امیرکبیر ............................... ............................ . ۴٠١
نامۀ وزیرمختار روس به امیرکبیر ............................... ............................. . ۴٠٢
نامۀ وزیرمختار روسیه به امیرکبیر ....... ....................... ............................ . ۴٠۶
نامۀ وزیرمختار انگلیس به امیرکبیر ..... .......................... .......................... . ۴٠٧
نامۀ وزرای مختار روس و انگلیس به امیرکبیر .... ........................ ................ . ۴٠٨
نامۀ وزیرمختار انگلیس به امیرکبیر ............................... ........................... . ۴١٠
نامۀ وزیرمختار روس به امیرکبیر ............................... ............................. . ۴١١
نامه وزیرمختار انگلیس به امیرکبیر ...... ........................ ........................... . ۴١١
نامۀ وزیرمختار روسیه به امیرکبیر .............................. ............................ . ۴١۴
نامۀ وزیرمختار انگلیس به امیرکبیر ............................... .......................... . ۴١۵
نامۀ وزیرمختار دولت روسیه به امیرکبیر .............................. ..................... . ۴١۶
نامۀ وزرای مختار روس و انگلیس به امیرکبیر ............................ ................ . ۴١۶
نامۀ وزیرمختار روسیه به امیرکبیر ............................... ........................... . ۴١٧
نامۀ وزیرمختار انگلیس به امیرکبیر ............................... .......................... . ۴١٨
عهدنامۀ ارزنة الروم بین ایران و عثمانی در دورۀ سفارت امیرکبیر در آن کشور ........ . ۴٢٠
نامهای به امیرکبیر دربارۀ درخواست موقوف کردن شکنجه در ایران .................... . ۴٢٣
مآخذ ......... ...................... ................................ ...................... . ۴٢۵
جلد سوم: نوادرالامیر و داستانهای تاریخی دربارۀ امیرکبیر ............................ .. . ۴٢٩
مقدمه ............................... ................................ ...................... . ۴٢٩
نوادر الامیر ............................... ................................ ................. . ۴٣٩
بخش اول ........ ....................... ................................ .................. . ۴٣٩
بخش دوم: احکام و تدابیر امیرنظام در مسافرت شاهنشاه ایران به طهران . ............ . ۴۴١
بخش سوم: موجبات ترقی امیرنظام و نیکی نیت او در حق خانوادۀ سلطنت ..... ..... . ۴۴٧
بخش چهارم: حدسیات امیرنظام و روانه کردن مرحوم حاجی میرزا آقاسی به عتبات عالیات. . ۴۵٠
بخش پنجم: تعدیل جمع و خرج ....... .. .................... ............................... . ۴۵٢
بخش ششم: دادخواهی امیرنظام بهواسطۀ جواسیس مخفی .... ... .................. ....... . ۴۵٩
بخش هفتم: تدابیر امیرنظام در کشف امور معضله ..... ..................... ................ . ۴۶۶
بخش هشتم: حکایات مربوطه به ترویج امیرنظام امتعۀ داخله را و ممانعت از بعضی امتعۀ خارجه ۴٧۶
بخش نهم: حکایات راجعه به محاکمات شرعیۀ مربوط به امیرنظام ........ ... . . ۴٨۵
بخش دهم: دادخواهی و اخذ حقوق مظلومین ............................ ................... . ۴٩٢
بخش یازدهم: کیفیت سلوک امیرنظام با مأمورین و حکام .......... ............. .......... . ۵٠١
بخش دوازدهم: حکایات مربوطه به سلوک امیرنظام با دول خارجه ............... ... . . ۵١۴
داستانهای تاریخی دربارۀ امیرکبیر ........ ....................... ............................. . ۵٢۵
سماورسازی در ایران . .............................. ................................ ....... . ۵٢۵
قاآنی و امیرکبیر .............. ................. ................................ ............ . ۵٢٧
ترس از شرابخواری ....................... ........ ................................ ...... . ۵٢٨
حکم غیرقابل نسخ ..................... .......... ................................ ........ . ۵٢٨
حکم وحشتانگیز ....................... ........ ................................ ......... . ۵٢٩
اسب بی صاحب................. .............. ................................ ........... . ۵٢٩
مال بازیافته ................ ............... ................................ ............... . ۵٣٠
پوشش اهل قلم ....................... ........ ................................ ........... . ۵٣١
ضربالاجل برای کشف مال .............. ................. ................................ . ۵٣١
انعام اهل حرفت ................. .............. ................................ .......... . ۵٣٢
قلیان ایرانی.................. ... .......... ................................ ............... . ۵٣٢
شال امیری ......................... ...... . ۵٣٣
امیر و تاجر خائن ............ ................... ................................ ........ . ۵٣٣
شال امیری [روایت دیگر] .................. ............. ................................ ... . ۵٣۴
سؤال از امیر کابل ............... ................ ................................ ......... . ۵٣۴
عروس قفقاز ............................... ................................ ............ . ۵٣۵
قلیان سفالی ............................... ................................ ............. . ۵٣۶
رسم سفیر روس ............................. ................................ .......... . ۵٣۶
سراپردۀ شاه در کنار جیحون ........................... ............................... . ۵٣٧
بیرق ایران ............................... ................................ ............... . ۵٣٧
منع شرابخواری .......... .................... ................................ ........ . ۵٣٨
قمهبندی اشرار ............................... ................................ .......... . ۵٣٨
فایدۀ دادگری .............................. ................................ ............. . ۵٣٩
جریمۀ نبخشودنی ............................... ................................ ........ . ۵۴٠
دادگری با مردم .............................. ................................ ........... . ۵۴٠
آرزوی بر باد رفته ............................. ................................ ......... . ۵۴١
اسبسوار آلوده ............................... ................................ ........... . ۵۴٢
روّاس هنرمند ............................... ................................ ............ . ۵۴٢
شاه سبکرفتار ....... ........................ ................................ ........... . ۵۴٣
غرامت کشاورز .............................. ................................ ........... . ۵۴٣
امیر و عُلمای دیندار .............................. ................................ ...... . ۵۴۴
شکست بست ......... ...................... ................................ ........... . ۵۴۴
قاضی فرصتطلب ........... .................... ................................ ....... . ۵۴۵
درسآموزی در دوران کودکی ............................. .............................. . ۵۴۶
عزتالدوله پس از قتل امیر ............................... ................................ . ۵۴۶
جزای لوطیها .............. ................. ................................ ........... . ۵۴٧
معلّم بیگانه ................... ............ ... ............................. .............. . ۵۴٧
استنکاف از حمایت بیگانه ..... ......................... ................................ . ۵۴٧
ای متّکی به تکیۀ میراتابکی .......... .................... ................................ . ۵۴٨
قانونگذاری ایرانیان ....... ....................... ................................ ....... . ۵۴٨
پشیمانی از قتل امیر ............................... ................................ ....... . ۵۴٩
تأثر چهل سالۀ ناصرالدین شاه از مرگ امیر .......................... ................... . ۵۴٩
حکایت سفیر روس و کشک و بادنجان ............................. ..................... . ۵۵٠
پیشبینی امیرکبیر سرنوشت خود را ............................... ......................... . ۵۵١
ضمائم: ترقیات ایران در دورۀ ناصرالدین شاه ...................... ..................... . ۵۵٩
اسناد و تصاویر ............................... ................................ .............. . ۵٧١
نمایه ....................... ................................ ....................... . ۶١٣